نویسنده: معصومه عباسی ،طاهره ملاحی و زهرانصیبی
تاریخچه و پراکنش موز در جهان
موز یکی از قدیمیترین گیاهانی است موطن اصلی آن بدرستی روشن نیست ولی حکاکی هایی از درخت موز بر روی سنگها و غارهای هندوستان یافت شده است .
باستان شناسان موطن اصلی آن را جنوب شرقی آسیا می دانند این گیاه از دو راه در سایر ممالک دنیا منتشر شده است یکی از راه جنوب شرقی آسیا به جزایر اقیانوسیه تا مجمع الجزایر هاوائی ، ژاپن و جنوب چین رفته است و دیگری از سمت غرب به کشورهای آفر یقایی و از آنجا به سواحل شرقی آمریکای مرکزی و مجمع الجزایر آنتیل و آمریکای جنوبی رسیده است .
قدمت موز به بیش از 3000 سال می رسد و مورخین معتقدند که بشر از زمانهای ماقبل تاریخ این گیاه را می شناختند و از میوه آن استفاده می کردند .
موز یکی از بهترین میوه های گرمسیری است که در سطح گسترده ای در جهان کشت شده و دارای تجارت جهانی و سیع می باشد . کل تولید جهانی موز در سال 1993 حدود 5224200 تن بوده است .
پیشرفته ترین مالک تولید کننده موز هند ، مالزی ، اندونزی ، جامائیکا ، کنگو ، اکوادور ، کنیا و اوگاندا می باشد .
وضعیت کشت موز در ایران
الف-موقعیت کشت موز در استان هرمزگان:
باغات موز استان هرمزگان در شهرستان میناب ، رودان و جاسک قرار داد که سطح زیرکشت آنها به ترتیب عبارتند از 65 ، 18 و 30 هکتار می باشد. ارقام کشت شده موز در استان هرمزگان عبارتند از: دوارف کاوندیش ، کاوندیش چینی ، گراندناین ، میسیوری ، رقم محلی (پلنتین) می باشد.
با توجه به شرایط آب و هوایی و حداقل و حداکثر دمای سالانه در طی دوره 36 ساله شهرستان میناب (8/2 درجه سانتیگراد ، 48 درجه سانتی گراد) ، رودان (1 درجه سانتیگراد ، 49 درجه سانتیگراد) و جاسک (6 درجه سانتی گراد ، 43 درجه سانتی گراد) ، مناسبترین مکان جهت پرورش موز در استان هرمزگان در صورت تأمین آب آبیاری مناسب شهرستان جاسک می باشد.
کشاورزی شهرستان جاسک در سه حوزه : شرق جاسک ، بخش بشاگرد و غرب جاسک واقع می باشد که حوزه بشاگرد به دلیل دوری از دریا و کوهستانی بودن منطقه ، کشت گیاه موز بازده خوبی ندارد.
حوزه غرب مناسب کشت موز می باشد و سطح زیرکشت موجود موز که رقم کاوندیش می باشد در حدود 5 هکتار است و امکان توسعه آن در سطح 180 هکتار وجود دارد( جدول 1)
حوزه شرق جاسک که به استان سیستان و بلوچستان و شهرستان چابهار منتهی می شود و مناسبترین حوزه شهرستان جاسک جهت پرورش کشت گیاه موز می باشد که سطح زیرکشت موجود حدود 20 هکتار است و امکان توسعه آن در صورت تامین آب ، آبیاری مناسب در سطح حدود 830 هکتار وجود دارد. (جدول 2)
ب-موقعیت کشت موز در استان سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان یکی از مستعدترین مناطق کشت موز در ایران می باشد و کشت موز در چابهار در مناطق باهوکلات ، کهیر ، زرآباد و ایرانشهر صورت می گیرد که کل سطح زیرکشت آن 3316 هکتار و تولیدی معادل 200/70 تن در سال می باشد.
جدول1
روستاهای حوزه غرب جاسک پیش بینی توسعه سطح زیرکشت موز در حوزه غرب/هکتار
کوئیک 50
جاسک کهنه 50
لافیک 30
زمین لشکری 50
جمع 180
جدول 2
روستاهای حوزه شرق جاسک پیش بینی توسعه سطح زیرکشت موز در حوزه شرق/هکتار
جگین 500
گابریک 100
سدیج 200
کیکی 20
اسکانی کوچ 10
جمع 830
گیاهشناسی موز
موز گیاه علفی تک لپه ای است و از خانوادهmusace می باشد .
دو گونه موز وجود دارد که عبارتند از 1- musa acuminata 2- musa balbisiana و بیشتر ارقام موز هیبریداین گونه ها به شمار می آیند .
مو زگیاه سریع الرشدی است و شامل یک شبه ساقه کاذب که بوسیله گروهی از لایه های متحد المرکز محکمی از غلاف برگی شکل می گیرد و یک ریزوم زیر زمینی و یک سیستم ریشه ای فیبری دارد . یک گیاه کامل mat نامیده می شود و شبه ساقه شامل تنه اصلی که برگها و گل و ساقه میوه دهنده را در بر میگیرد .
ریزوم : ریزوم یک ساقه زیر زمینی با تعداد زیادی مرسیتم که شبه ساقه و ساقه گل دهنده و ریشه های فیبری را بوجود می آورد .
غلاف و برگها :
برگهای موز شامل ساختمان لوله مانند بلندی که نیام می نامندد و یک دمبرگ محکم و پهنک پهنی می باشد . تعداد زیادی از نیام ها در کنار هم قرار می گیرند و یک شبه ساقه را تشکیل می دهند و یک شبه ساقه ممکن است در طول زمان زندگی اش بیشتر از 40 برگ داشته باشد آخرین برگی که روی ساقه هوایی ظاهر می شود خیلی کوچک و به شکل براکته یا برگچه می باشد که نقش آن حفاظت خوشه موز از عوامل جوی مانند تابش شدید آفتاب و یا باران های شدید می باشد .
ریشه :
تعداد زیادی ریشه فیبری حدود 200 تا 500 عدد از ریزوم بوجود می آیند و اگر خاک دارای زهکش مناسب و حاصلخیز و عمیق باشد ریشه ها 5/1 متر عمودی و 6/4 متر افقی گسترش پیدا می کند .
گل و میوه :
گل آذین موز در مرکز شبه ساقه 15-10 ماه بعد از کاشن ظاهر می شود در این مدت 32 تا 26 برگ تولید می کند . عمل گلدهی موز shooting نامیده می شود .
گلها به صورت مار پیچی در طول محور گل آذین در گروههای 10 تا 20 تایی ظاهر می شوند که بوسیله براکته های گوشتی سبز متمایل به ارغوانی پوشیده شده است که در جریان رشد و توسعه گلدهی ، پوشش آن ها می ریزند . اولین گلهایی که ظاهر می شوند گلهای ماده می باشند و در ارقام خوردنی تخمدانها سریعاً بوسیله عمل بارتنوکارپی (بدون گرده افشانی ) در ردیف های مشخصی که دست نامیده می شود رشد می کنند .
اگر چه بیشتر ارقام موز تولید میوه بدون بذر می کنند ولی تعدادی از ارقام می توانند تولید بذر نمایند گلهای انتهایی در خوشه گل ، گلهای نر می باشند و شبه ساقه موز فقط یکبار گل آذین می دهد و پس از تشکیل میوه و برداشت آن ساقه کاذب بریده می شود .
زمان گلدهی تا برداشت میوه بستگی به درجه حرارت ، نوع رقم ، رطوبت ، خاک و روشهای کاشت دارد وبین 80 تا 180 روز طول می کشد. به هر یک از از میوه ها موز یک انگشت می گویند که در دستجات 12 عددی روی دست خوشه تشکیل می شوند معمولاً هر خوشه دارای 150 عدد میوه است .
مصارف موز :
میوه موز هنگام رسیدن طعم شیرینی دارد بجز موزهایی که به صورت پخته شده مصرف می شوند و plantain نام دارند .
پلنتین ها موزهای هیبریدی هستند که محور گلهای نر آنها از بین رفته و یا فاقد گلهای نر هستند پلنتین همیشه قبل از مصرف پخته می شوند و سطح بالایی از نشاسته نسبت به موزهای معمولی دارد و دو گروه پلنتین وجود دارد : 1- French 2- Horn
موزها به صورت تازه خوری و در سالاد ، دسر و آبنباتها بکار می رود و موز منبع خوب اسید اسکوربیک (ویتامینc ) ، ویتامین B6 و پتاسیم و غنی از کلسیم و آهن می باشد . ساکارز در حدود دو سوم قند میوه را تشکیل می دهد و اسید مالیک اسید اصلی موز است . ارزش تغذیه ای موز در جداول 1 و 2 مشخص شده است .
از میوه های نرسیده موز در تهیه چیپس های نمکی موز استفاده می شوند و ساقه های خرد شده موز در تغذیه دام مورد استفاده قرار می گیرد.
جدول یک : درصد ترکیبات موز
درصد ترکیبات میوه گرم درصد گرم میوه
آب 80-58
نشاسته 3
قند 4/22-1/15
خاکستر 8/1-6/0
چربی 4/0
پروتئین 7/2-1/1
فیبر 4/3-3/0
جدول شماره دو : ویتامین های موجود در میوه
درصد ترکیبات میوه گرم درصد گرم میوه
ویتامین A واحد بین المللی 125
ویتامینC 8
تیامین 03/0
ریبوفدادین 035/0
نیاسین 4/0
ارقام موز
تعداد زیادی ارقام موز وجود دارد که والدینشان acuminata musa و balbisiana musa می باشند که ارقام موز دییلوئید ، تری پلوئید و تترا پلوئید و هیبرید بین acuminata musa و balbisiana musaمی باشند .
acuminata . m و balbisiana . mبه ترتیب با A و B نشان می دهند و آنها با قرار گیری یکی یا تعداد بیشتری از کروموز مها در کنار هم طبقه بندی می شوند که سطح پلوئیدی می نامند برای مثال AB یک دپیلوئید و AAB تری پلوئید و AABB تترا پلوئید می باشد ارقام تری پلوئید رایجترین ارقام هستند و ارقام دیپلوئید کمتر استفاده می شود و تتراپلوئید مصرفش رایج نیست .
موز دارای کلونهای مختلفی است که به زیر گروههای متفاوتی تقسیم بندی شد ه اند تقریباً تمام ارقام صادراتی دنیا در حال حاضر در زیر گروه کاوندیش قرار دارند . معمولاً گروه کاوندیش AAA مقاوم به بیماری پاناما و حساس به سیگاتوکا می باشد و این گروه دارای ارقام مختلفی است که بین آنها 5 رقم دوارف کاوندیش ، والری ، ویلیامز ، گراندناین و کاوندیش چینی یکی از بهترین ارقام تجاری دنیا هستند که در اکثر کشورهای تولید کننده موز کشت می شوند .
موز ایده آل برای مناطق نیمه گرمسیری
1- ساقه کاذب درخت باید کوتاه و قوی باشد که گیاه را در برابر بادهای شدید نیمه گرمسیری ثابت نگه دارد که این ویژگی ، نگهداری خوشه و برداشت را آسان می نماید .
2- ساقه کاذب باید در مدت زمان معین برگ نهایی خود را تولید نماید و یا پتانسیل تولید تعداد برگ قبل از گلدهی کم باشد . این دو فاکتور در کوتاه کردن زمان رشد رویشی موثر ند با توجه به اینکه در مناطق نیمه گرمسیری بدلیل رکود رشد در فصل زمستان رشد رویشی طولانی تر می باشد .
3- باید ارقام مقاوم به عارضه Chok throat « شاک ترات » باشد که در اثر این عارضه برگها در انتهای ساقه کاذب متراکم و حالت روز ت پیدا نموده و مانع از بیرون آمدن حالت طبیعی خوشه می شوند .
4- باید ارقام دارای کیفیت مناسبی از نظر خوشه (طول خوشه بلند و میوه های کشیده بلندی ) داشته باشد .
5- در مقابل بیماری پاناما مقاوم باشد .
متاسفانه رقمی که تمام این ویژگی را داشته باشد یافت نمی شود . مثلاً ارقام پاکوتاه دارای ویژگی با تولید خوشه ضعیف و یا شاک ترات می باشند در حالیکه تمام ارقام پابلند در مقابل باد ناپایدار می باشند و اعمال مدیریت با مشکل مواجه می شود .
بنابراین انتخاب یک رقم موز ایده آل برای مناطق نیمه گرمسیری مانند مناطق جنوبی کشور ما شامل مصالحه ای بین مدیریت مورد نیاز مقاومت در برابر شاک ترات و داشتن خوشه با کیفیت محصول بالا می باشد .
نگهداری موز رقم دوارف کاوندیش راحت و پایداری خوبی در برابر باد دارد اما پتانسیل محصول پایین و کیفیت خوشه ها ضعیف می باشد .( دم خوشه کوتاه ، پنجه ها فشرده و طول میوه کوتاه ) و گلدهی زمستانه عارضه شاک ترات Chok throat را تشدید می کند . از طرف دیگر رقم ویلیامز دارای بوته های بلند تر است که سبب ناپایداری بوته می شود و اعمال مدیریت مشکلتر است اما محصول خوشه ها بالا ، طول میوه و دم خوشه بلند تر و خوشه استوانه ای شکل از محاسن مشخص این رقم می باشند و بوته ها به پدیده شاک ترات مبتلا نمی شوند .
ارقام گراندناین و کاوندیش چینی به موز ایده آل پیشنهاد شده نزدیکتر هستند این دو رقم هم از لحاظ ارتفاع کوتاهتر و زمان به گل رفتن زودتر از ویلیامز می باشند با وجود اینکه بسیاری از مزایای خوشه موز این رقم را دارند .
تعدادی ارقم موز پلنتین در جدول 2و1 مشخص شده است .
رقم گروس میشل (AAA ) مقاومت آن به سرما کم و حساس به بیماری پاناما می باشد معمولاً گروه کاوندیش AA مقاوم به بیماری پاناما و حساس به سیگاتوکا می باشد .
بلندترین کلون Lacatan است و بعد از آن بترتیب Robusta ،Giant Cavendish ، Grand Nain ، Dwarf Cavendish می باشند .
تعدادی رقم به نام Ladys finger وجود دارد که رایجترین finger Ladys یک AAB است که pome ، pruta و Brazilian نامیده می شود . کلونی پابلند و مقاوم به شرایط سرد با میوه کوچک و شیرین می باشد و چون حساس به باد شدید و بیماری پاناما است برای کاشت تجاری توصیه نمی شود .
رقام غالب کشت شده در جنوب کشور هاریچال است که از قدیم در منطقه کشت شده و تقریباً سازگاری خوبی با شرایط آب و هوایی مناطق جنوبی کشور را داشته و بومی شده است گروه کاوندیش (کاوندیش پاکوتاه ، گراندناین ) و ارقام FHIA را می توان در ایران کشت نمود .
ارقام دیگری از گروه AAB و ABB نیز در مناطق مختلف استان هرمزگان وجود دارند که می تواند گیاهان مناسبی برای کشت در منازل و یا بصورت تجاری کشت شده و برای مصرف محلی بکار روند .
جدول ارقام موز1 :
موارد مصرف حساسیت بیماری پاناما میزان مقاومت به سرما ارقام گروه سطح پلوئیدی زیر گروه گونه
توصیه نمی شود مقاوم کم Ladys Finger و Datil و Nino
pisangmas و Honey و sucrier AA دیپلوئید ......... Musa
acami nata
توصیه نمی شود حساس کم Pisang ambonو Gros michel
Banano و Guineo gigante
Platano roatan AAA تـــری پــلــوئــیــد .........
تجاری – فضای سبز خانه مقاوم متوسط Enanoو Dwarf Cavendish
Gove nor و Dwarf Chinese
Johnson و pisang serendah AAA cavendish
تجاری – فضای سبز خانه مقاوم متوسط Green Red و Dwarf Red
AAA Cavendish
تجاری – فضای سبز خانه مقاوم متوسط Valeryو Giant Cavendish
Williams و Giant Chinese
Robusta و mons mari
Porto Riqueو pisang buai
Williams Hybrid AAA Cavendish
تجاری – فضای سبز خانه مقاوم متوسط Umalog و Grand Nain AAA Cavendish
تجاری – فضای سبز خانه مقاوم متوسط Cuban Red و Red
Red Jamaican AAA Cavendish
فضای سبز خانه مقاوم متوسط Pisang masak و Lacatan
Giant fig و monte cristo وhijau AAA Cavendish
جدول ارقام موز 2 :
موارد مصرف حساسیت بیماری پاناما میزان مقاومت به سرما ارقام گروه سطح پلوئیدی زیر گروه گونه
فضای سبز خانه مقاوم ؟ Ladys finger و Ney pooran
Farine franceو Apple AB دیپلوئید ......... M. acuminate
×
m. balbisiana hybrid
فضای سبز خانه مقاوم متوسط Grindyو pisang raja AAB تـــری پلوئید پــلــوئــیــد .........
فضای سبز خانه مقاوم خوب Pisang keling و mysore
Thousand Grainو poovan AAB .......
فضای سبز خانه حساس متوسط Pisang rastali و Apple,silk
Sugar و macaو manzana
manzano AAB ........
فضای سبز خانه حساس خوب Ladys finger
Pome, pisang kelat Jambi
Brazilian prata AAB .....
فضای سبز خانه مقاوم متوسط Banana creoleو Green french
Tigerو wineو pink french
Black French و Banae rouga
Banae puce وBanae noire
Banae cent livres و Giant AAB Plantaion French
type
فضای سبز خانه حساس کم Hawaianoو Hua moa AAB
فضای سبز خانه مقاوم کم Banane corneو Horsc plantain
Pisangو DominicoGigante
Common plantainو tandok
AAB Plantain
Horn types
تجاری و فضای سبز خانه حساس خوب Chatoو Burroو Bluggoe
Horseو moko Orinoco
Banane ABB ........
فضای سبز خانه حساس خوب Kluainamو pisang awak
Pisang abu kelingو wa
Apple plantain و Largo
Blue javaو Ice cream ABB ........
فضای سبز خانه مقاوم ؟ Cardabaو pelipita ABB ........
فاکتورهای محیطی
- درجه حرارت
- درجه حرارت بین15 تا 38 درجه سانتی گراد در بسیاری از مناطق تولید موز وجود دارد.
- گلدهی موز در شرایط گرم و داغ صورت می گیرد برای رشد ساقه گلدهنده بهترین درجه حرارت28-26درجه سانتی گراد می باشد و رشد میوه در 30-29 درجه سانتی گراد صورت می گیرد . رشد گیاه موز در درجه حرارت زیر 16 د رجه سانتی گراد کم می شود و در درجه حرارت 10 درجه سانتی گراد متوقف می شود .
- علائم صدمات سرمازدگی در درجه حرارت های زیر 16 درجه سانتی گراد و بالای صفر درجه سانتی گراد شامل :
- عدم ایجاد ساقه گلدهنده یا ظهور خوشه میوه از شبه ساقه که Chok throat نامیده می شود .
- میوه ها در زمان رسیدن رنگ زرد کمرنگ یا سبز متمایل به خاکستری دارند .
- شکل میوه ها کج و نامتناسب و میوه ها زود فاسد می شود .
- صدمات سرمازدگی و یخ زدگی جبران ناپذیری در دمای زیر صفر درجه سانتی گراد اتفاق می افتد .
- درجه حرارت زیر 6 درجه سانتی گراد باعث سرمازدگی شدید و از بین رفتن درختان می شوند. درجه حرارت بالاتر از 38 درجه سانتی گراد باعث توقف رشد و سوختگی شدید برگها می گردد.
علائم صدمات یخ زدگی شامل آب گزیدگی در همه قسمتهای بالای سطح زمین از گیاه موز و قهوه ای شدن و خشک شدن و از بین رفتن برگها و شبه ساقه و میوه ها می باشد .
درجه حرارت زیر 2- درجه سانتی گراد گیاه را تا روی سطح خاک خشک می کند اگر چه رشد جدید معمولاً از جوانه های ریزرم زیر زمینی با برگشت به هوای گرم صورت می گیرد . درجه حرارت بالای 37 درجه سانتی گراد باعث سوختن برگها و باریک شدن برگهای جدید گیاه می شود و اثر سوء در رشد موز خواهد داشت و در رشد درخت و گلها اختلال حاصل می شود .
- باد
باد در مناطق نیمه گرمسیری مسئله مهمی است . بادهای بالای 45 تا 25 مایل در ساعت باعث واژگون شدن و شکستن شبه ساقه موز می شود . ادامه باد باعث بریدگی و پاره گی برگها و خشکی برگها و از بین رفتن تاج گیاه می شود . به منظور جلوگیری از خسارت باد به موز ستانها و تولید بهینه ، لازم است از ارقام موزهای پاکوتاه استفاده شود و اطراف موزستانها دو یا سه ردیف از موزهای پا بلند و یا نی مانند نی الفانکراس و یا (sesbanio ) از خانواده بقولات که بسیار سریع الرشد است کشت گردد تا قطعات موز از وزش باد مصون بمانند .
- خشکی
- درجه حرارت و رطوبت خاک فاکتورهای مهمی در تولید موز هستند کمبود آب در هر زمانی باعث کاهش تعداد میوه و اندازه میوه و عملکرد محصول نهایی می شود .
ارقام موز باژنهای balbisiana musa نسبت به ارقام acuminata musa به خشکی تحمل بیشتری دارند .
علائم استرس خشکی شامل پیچدگی برگها ، تغییر رنگ برگ به سبز کمرنگ و زرد و پژمردگی برگهای می باشد و برگهای کوچک و نابالغ خشک می شوند . استرس خشکی شدید باعث خفه شدن ( choiking ) و از بین رفتن و شکستن شبه شاقه می شود .
گیاه موز تحمل حالت غرقابی (زه بالای آب ) ندارد و معمولاً گیاه 24 تا 48 ساعت در شرایط غرقابی با آب متحرک زنده می ماند ولی آب راکد سریعاً گیاه را از بین می برد . موز در نواحی که زه آب بالاست نباید کاشته شود . در نواحی که سفره آب بالا و خاک مرتباً اشباع است کاشت موز روی بسترهایی باید صورت بگیرد .
علائم تداوم رطوبت ( البته غیر از حالت غرقابی خاک) ، شامل کوتاهی گیاه ، زردی برگ و کاهش عملکرد می باشد .
- سایه
گیاهان موز در برابر سایه متوسط مقاوم هستند ( تا 50 درصد ) اگر چه در محلهای سایه رشد و نمو گیاه و میوه کاهش پیدا می کند . در بیشتر مناطق نیمه گرمسیری شرایط آفتابی کامل یا نزدیک به آن جهت تولید محصول خوب توصیه می گردد . گیاهانی که در شرایط سایه زیاد قرار دارند ، کاهش رشد و تولید کم و کیفیت میوه پایین دارند .
- شوری
گیاهان موز در خاکهای شور رشد مناسب و میوه خوبی تولید نمی کنند .
علائم خسارت شوری شامل زردی و خشکی حاشیه های برگ و کوچکی میوه و بد شکل بودن آنها است .
- ارتفاع و عرض جغرافیایی
موزها از سطح دریا تا ارتفاع 2000متری بسته به آب و هوای منطقه ای می توانند رشد کنند شرایط مناسب برای رشد گیاه موز در عرض جغرافیایی 30 درجه شمالی و جنوبی خط استوا قرار دارد ولی بهترین شرایط تا عرض جغرافیایی درجه15 شمالی و جنوبی می باشد .
- خاک
بهترین محل کاشت موز در سطح صاف با شیب % 1-0 و زهکش خوب و خاک عمیق با مواد آلی زیاد می باشد . بهترین خاک برای پرورش موز خاکهای شنی ، رسی ، لمونی با حداکثر 40 درصد رس و قابل نفوذ می باشد و PH خاک بین 5/5 تا 8 برای کشت موز مناسب است .
مهمترین فاکتور خاک زهکش است و در نواحی رطوبت خیز و خاکهای غرقابی بسترهای مرتفعی باید ساخته شود و طرح ریزی مناسبی از نظر شیب زمین برای زهکشی آب باید انجام شود. موز برای رشدش احتیاج به خاک مناسب حداقل تا عمق 30 سانتی متری دارد و عمق ریشه تا 30 سانتی متری ضرورت داشته و بقیه ریشه ها دارای رشد افقی است .
ازدیاد موز
در تکثیر موز دو روش مورد استفاده قرار می گیرد :
1- روش معمولی یادرشت تکثیری یا ماکرو پروپگیشنmacro propagation
2- روش ریز تکثیری یا میکرو پروپگیشن micro propagation
تکثیر موز به طریق رویشی یا vegetative معمولاً بوسیله پاجوش و ریزوم انجام می گیرد :
1- استفاده از جوانه ها :
این جوانه ها پاجوش های جوان کنار بوته مادری هستند که هنوز تشکیل برگ نداده اند .
2- پاجوش های شمشیری :
پاجوش هایی هستند که دارای برگهای شمشیری شکل و باریک بوده و به ارتفاع 75 سانتی متر رسیده اند .
3- پاجوش های آبی :
پاجوش های کوچکی هستند که دارای برگهای پهن و عریض می باشند پاجوش های آبی تولید میوه های نامرغوبی می کند بنابراین توصیه نمی شود .
4- پاجوش های بکر :
پاجوش های بزرگی که دارای برگهای پهن و عریض اند ولی هنوز گل نکرده اند .
5- تکه های ریزوم :
بعد از میوه دادن یک ساقه موز ، ریزوم را از زمین در آورده و به چند تکه تقسیم می کنند و از هر تکه که شامل یک جوانه به وزن 2 کیلو گرم یا بیشتر می باشد برای کاشت استفاده می کنند . البته نوع مواد کاشتنی در میزان عملکرد محصول بی تاثیر است ولی نسبت به زمان لازم از کاشت تا میوه دهی موثر می باشد و برای احداث باغ به منظور میوه دهی همزمان باید مواد گیاهی یکنواخت بکار برده شود .
پاجوش های شمشیری بهترین وسیله برای تکثیر موز می باشند و پاجوش های شمشیری زمانی که ارتفاع آنها به 2/1 تا 5/1متر می رسید با یک بیل جدا می کنند و برگهای بزرگ آن باید قطع شوند و فقط برکهای جوان باقی نگه داشته یا اصلاً برگی نداشته و پاجوش ها باید ریشه های سالم و بدون علائمی از قبیل زخمهای درونی و برآمدگی های حاصل از نماتود باشد .
نوع دیگر تکثیر به طریق میکرو پروپگیشن یا ریز تکثیری که با استفاده از کشت بافت انجام می گیرد . و در این طریق با استفاده از ماده غذایی مصنوعی و آماده و جوانه های گیاه مادری در آزمایشگاه در مدت کوتاهی تعداد زیادی نهال سالم و عاری از ویروس تولید می گردد .
و در کشور ما اخیراً ازدیاد موز از طریق کشت بافت انجام می گیرد و سرعت تکثیر نیز به حدی است که از یک مرسیتم اولیه بالغ بر 2000 نهال موز بدست می آید در حالیکه در روش معمولی از یک گیاه فقط10 پاجوش بدست می آید .
فاصله کاشت :
فواصل مناسب درختان موز در تولید تجاری آن بسیار اهمیت دارد . بایسی فضای مناسبی برای هر درخت وجود داشته باشد تا باعث ایجاد رقابت بین درختان جهت جذب آب ، نور و مواد غذایی نشده و از رشد بیش از حد درختان نیز جلوگیری کند فضای مناسب و حیاتی برای ارقام مختلف به شرح جدول زیر است .
ارتفاع ارقام فضای حیاتی M2 فواصل M تعداد درخت در هکتار
کوچک کاندیش پاکوتاه
هاریچال 5-6/4
5-6/4 35/2 × 2
5/2 ×2 2175
2000
متوسط گراند ناین 6/5 35/2 ×2/2 1785
بلند والری
ویلیامز
A .B .B
A .A .B 1/6
1/6
16
16 65/2 ×3/2
65/2 ×3/2
4 ×4
4 × 4 1640
1640
625*
625
* تعداد درختان در سال اول است ولی در سال دوم تعداد چهار پاجوش در کنار هر پایه مادری قرار می گیرد و باعث افزایش تعداد درخت در هر هکتار می شود یعنی تا حدود 1875 درخت در هکتار خواهد شد .
لازم به ذکر است که تراکم بالاتر در مناطق گرم و اقلیم های خشک باعث ایجاد یک میکرو کلیما می گردد که خود باعث افزایش رطوبت و افزایش عملکرد می گردد . البته باغدارانی که می خواهند که دو دوره یا بیشتر تولید داشته باشند بایستی تراکم کمتر در نظر بگیرند تا رشد پاجوشهای سال بعد نظم باغ را بهم نزند و تراکم نامناسب در سال سوم نداشته باشند . ضمناً در کشت موز روش کاشت مستطیلی بهتر از مربعی است .
آماده سازی زمین
قبل از کاشت خاک بایستی شخم خورده زیر شکن و دیسک زده شود که سطح زیر شکن تا یک متر باشد و کودهای فسفر و پتاسیم بسته به آزمایش خاک در همین موقع بایستی به زمین اضافه گردند و زمین های شیب دار بایستی طوری آماده شوند که از آبشویی جلوگیری شود و زهکش برای جلوگیری از باتلاقی شدن خاک ضروری می باشد .
علائم کمبود عناصر غذائی درخت موز:
نیتروژن:
در مراحل اولیه کمبود نیتروزن رنگ صورتی در زیر رگبرگهای اصلی و دمبرگهای موز ایجاد می شود و رشد گیاه شدیداً تحت تأثیر قرار می گیرد و برگهای مسن تر علائم زردی را نشان می دهد و رنگ برگهای جوان نیز سبز کمرنگ می شود.
فسفر:
کمبود فسفر محدودیت شدیدی در رشد گیاه ایجاد می کند و در برگهای پائین علائم بافت مردگی مشاهده می شود و برگهای پیرتر به رنگ سبز تیره مایل به آبی در می آید. در اثر کمبود شدید فسفر موز رشد رضایتبخشی ندارد و سپس خشک می شوند و گیاهانی که زنده می مانند رشدشان متوقف و سوختگی شدید در حاشیه برگها ایجاد می شود.
فسفر مقدار ریشه را زیاد و میوه را زودرس می نماید.
پتاسیم:
کمبود پتاسیم باعث ظهور لکه های کوچک قهوه ای تا قهوه ای مایل به ارغوانی در لبه و سطح بالایی دمبرگها می شود . برگهای پیرتر ، رگبرگهایشان زرد می شود و این برگها انحنا پیدا کرده و نوک آنها به سمت پائین خم می شود و رشد ظاهری گیاهان متوقف می گردد.
روی:
برگها خوشه ای ، توقف رشد ، تغییر شکل برگ و افزایش نسبت طول به عرض در برگها ، زردی و باریک شدن برگ از علائم کمبود روی است.
آهن:
کمبود آهن سبب تشکیل برگهای نابهنجار و مرگ زودهنگام و میوه کوتاه و بدشکل می شود.
مس:
در اکثر کمبود مس گیاهان پژمردگی ظاهری همراه با فواصل کوتاه بین دمبرگها که از ساقه علفی پدیدار می شود نشان داده اند و برگهای این گیاهان سربزیر انداخته و ظاهری چتر مانند بخود می گیرند.
کوددهی:
بهترین رشد و تولید مناسب موز در خاک حاصلخیز همراه با رطوبت زیاد صورت می گیرد و رشد گیاه موز در 3 تا 4 ماه اول تعیین کننده وزن خوشه و تعداد دستها می باشد. بنابراین بهترین مراقبت در طول این دوره لازم است.
در خاکهایی که حاصلخیز نیستند مثل خاکهای شنی و آهکی ، جهت تولید محصول مناسب باید 4 تا 6 دفعه در سال کود داده شود.
برای تقویت زمین از کودهای ازته و فسفره و پتاسه و در صورت نیاز از ریزمغذی ها نیز استفاده می گردد. اضافه کردن کودهای شیمیایی بعد از هر برداشت باعث افزایش میوه دهی می گردد و عمر درخت موز را بالا می برد. عمر درخت موز حداکثر 6 سال می باشد ولی اگر عملیات بهزراعی و محصول دهی خوب باشد تا 10 سال هم می توان باغ موز را نگه داشته و بهره برداری نمود.
زمان کاشت درخت موز میزان به میزان40 کیلوگرم کود حیوانی پوسیده برای هر گودال استفاده می شود و هر ساله نیز بایستی مقدار 20 کیلوگرم کود حیوانی باید به خاک اضافه نمود و 3-2 کیلوگرم سولفات پتاسیم برای هر درخت و 100-70 گرم فسفر (فسفات تریپل) در زمان گلدهی و 1-5/0 کیلوگرم سولفات آمونیم که به 6-4 قسمت کرده و به تدریج در طول یکسال به درخت داده می شود. مصرف سالانه کودهای فوق در رشد درخت و عملکرد آن خیلی مؤثر می باشد و لازم به ذکر است که نحوه رشد درخت در 4-3 ماه اول رشد در تعیین وزن خوشه ها و تعداد میوه بسیار مهم است بنابراین مراقبت زیاد و ایجاد بهترین شرایط رشدی در طول این مدت بسیار اهمیت دارد. ضمناً بوته موزی که کود مصرف می کند نباید تشنگی بکشد و حتماً باید آب فراوان وکافی بعد از دادن کود و پس از آن مرتب داده شود.
آبیاری:
موز به علت تعرق زیاد و لزوم رشد و نمو در هوای گرم به آب زیادی احتیاج دارد آبیاری بایستی به نحوی انجام شود که همیشه خاک اطراف ریشه مرطوب باشد موز در مقایسه با سایر میوه های گرمسیری نسبت به کمبود رطوبت، آب و خشکی حساستر است و خشکی باعث طولانی شدن زمان گلدهی و میوه دهی ، کاهش اندازه میوه و تعداد میوه و عملکرد محصول می شود و برای تولید موز خوب رطوبت مناسب خاک لازم است که احتیاج به آبیاری منظم و دقیق دارد و موز در شرایط غرقابی و خیس بودن مداوم خاک و عدم زهکش مناسب خیلی حساس است و صدمات زیادی می بیند.
در موز سیستم آبیای بارانی و قطره ای در صورت عدم امکان ، آبیاری نشتی روش های مناسب آبیاری موز می باشند و آبیاری به روش کرتی مطلقاً توصیه نمی شود.
هر گیاه موز رقم کاوندیش پاکوتاه ، روزانه به طور ماکزیمم 25 لیتر آب مصرف می نماید و میانگین آن 18 لیتر در روز است در روزهای ابری از نیاز آبی کاسته شده و به 5/9 لیتر در روز می رسد و به این ترتیب می توان گفت که موز در هر هکتار 18000 -16000 مترمکعب آب در سال نیاز دارد.
رطوبت نسبی هوا که برای موز موردنیاز است حدود 80-70 درصد بوده و فیلد کاپاسیتی یا ظرفیت نگهداری آب در خاک حدود 85-80 درصد می باشد. در فصل خشک تعداد برگها کاهش یافته و با شروع فصل بارندگی تعداد برگها اضافه می گردد و این عمل بیشتر در رقم موز کاوندیش پاکوتاه مشاهده می گردد. در فصل خشک برگها به خوبی باز نمی شوند و در ظهور گل تأخیر ایجاد می گردد که با انجام عمل آبیاری نقایص مذکور برطرف می گردد.
عملیات بهزراعی:
کنترل علفهای هرز:
پراهمیت ترین زمان کنترل علفهای هرز از موقع کاشت موز می باشد تا زمانیکه موزها بر روی هم سایه ایجاد نمایند چون بیشتر علفهای هرز وقتی که گیاه جوان و نفوذ نور به آسانی صورت می گیرد در اطراف موز می رویند و زمانیکه موزستان مسن تر می شود میزان علفهای هرز کاهش می یابد.
نواحی بین بوته ها در ردیفهادر هر زمان باید عاری از علفهای هرز باشد.
برای گیاهانی که جدیداً کاشته می شوند استفاده از پلاستیک یا مالچ در کاهش علفهای هرز مؤثر می باشد گر چه پلاستیک و مالچ به آسانی زمان ظهور پاجوشهای جدید ازریزوم زیرزمینی جابجا می شود.
هرس:
هرس پاجوشهای اطراف موز برای رشد رویشی بهتر و تولید میوه مناسب لازم است. اگر تعداد زیادی پاجوش از پاجوش اصلی ایجاد شود خوشه های موز کوچک و میوه هایی با کیفیت پائین تشکیل شده و در عین حال باعث افزایش آفات و بیماریها می شوند. بعد از برداشت میوه ، ساقه بایستی از 30 سانتی متر پائین تر از خوشه قطع شده و قسمت قطع شده را خرد کرده و در اطراف گیاه بعنوان مالچ ریخته شود.
تعداد پاجوشها بایستی کنترل و پاجوشهای اضافی بلافاصله و بعد از ظهور از سطح خاک قطع شوند.
بهترین روش ، نگهداری یک گیاه مادری و میوه دهنده ، یک پاجوش به اندازه نصف گیاه مادری و یک پاجوش کوچک است.
برداشت موز:
میوه موز رفتار کلایمکتر یک دارد و نارس برداشت شده و سپس رسانده می شود و در میوه موز بهترین مثال تبدیل نشاسته به قند در اثر رسیدن میوه است.
زمان برداشت موز:
از نظر تجاری ، تکامل میوه موز به چهار مرحله تقسیم شده است و هر مرحله بنا به شکل سطح مقطع میوه نام گذاری شده است.
مرحله اول یا A: نارس ترین مرحله که میوه موز به سه ربعی نازک معروف است.
مرحله دوم یا B: سه ربعی استاندارد
مرحله سوم یا C: سه ربعی سنگین
مرحله چهارم یا D: مرحله فول (FULL)
میوه نارس ابتدا دارای سطح مقطع محدب است و بارسیدگی میوه این سطح مقطع گرد می شود علائم رسیدگی میوه خشک شدن برگ و خشک شدن انتهای گل است که بسته به رقم میوه ، شرایط محیط و مدیریت محصول متفاوت است از دیگر علائم رسیدگی و برداشت محصول ، تعداد روزها از زمان ظهور گل و نسبت گوشت میوه به پوست آن و نسبت وزن میوه به طول آن و صاف شدن گوشه ها می باشد. نسبت میوه به طول آن برای موز رقم و دوارف کاوندیش در موقع مناسب برداشت 3/8-1/7 است.
رشد خوشه موز در یک دوره 150-90 روز بستگی به واریته ، طول می کشد. استانداردهای رسیدن میوه موز در مورد موز کاوندیش پاکوتاه در 113 تا 130 روز صورت می گیرد.
نگهداری موز:
برای میوه موز از دو اصطلاح انگشت و پنجه استفاده می شود که در تعریف به هر یک از میوه های موز انگشت گفته می شود و پنجه یعنی هر چند دانه میوه موز که در یک ردیف یا دو ردیف روی یک محور قرار گرفته اند.
در هنگام برداشت موز یعنی بریدن خوشه ها باید دقت نمود که شیرا به مترشحه از محل بریدن بر روی میوه موز نریزد و میوه ها آسیب نبیند. اگر جداسازی پنجه ها در مزرعه صورت گیرد بایستی هر پنجه از ناحیه تاج با قطعه کوچکی از مواد جاذب اسفنج مانند آغشته به قارچ کش پوشانده شود و سپس بسته بندی در کارتن صورت گیرد.
در کشورهای آمریکایی مرکزی محصول موز بعد از برداشت به اتاق بسته بندی منتقل شده و در آنجا پنجه ها را از خوشه جدا کرده و در آب کلردار شسته شده و از میان اسپری محلول قارچ کش عبور داده می شود و سپس میوه ها درون پلاستیک و در کارتن بسته بندی می کنند گرمادهی موز با آب داغ نیز بیماری آنتراکنوز را کاهش و غوطه وری به مدت 2 دقیقه در آب 58 درجه سانتی گراد باعث کاهش بیماریهای قارچی می شود.
پوشش پلاستیکی پلی اتیلین بر روی عمر ماندگاری کیفیت موز مژثر است مثلاً موز رقم دوارف کاوندیش در مرحله سه ربعی رسیدگی برداشت نموده و پس از ضدعفونی توسط غوطه وری در محلول تیابندازول با غلظتPPM 400 با آب شستشو و خشک نموده است پنجه های موز را در پوشش پلی اتیلینی با 30 میکرون ضخامت بسته بندی و در کارتن قرار داده است و وزن بسته ها 4-3 کیلوگرم می باشد میوه ها به مدت یک ماه در دو دمای 15 و 12 درجه سانتیگراد کیفیت خوبی داشته و بعد از خارج سازی از انبار به مدت 7-5 روز عمر ماندگاری داشته است.
موز رقم دوارف کاوندیش در دمای 4/14 درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی 90-80 درصد به مدت 25 روز ماندگاری داشته است و پوشش دو لایه از محلول امولسیون واکس 12/0 بر روی سطح میوه باعث افزایش عمر ماندگاری موز دوارف کاوندیش در دمای 5/14 درجه سانتیگراد به مدت 12-10 روز می شود.
رسیده کردن موز:
جهت رسیده کردن موز بهترین روش، استفاده از گاز اتیلن می باشد گاز اتیلن در سیلندرها برای فروش عرضه می گردد و وقتی که با ازت ترکیب می شود (5% اتیلن +95% ازت) منفجر شونده نمی باشد. غلظت گاز بکار برده شده در این مورد ، یک لیتر گاز اتیلن در هر مترمکعب و یا بیست لیتر گاز مخلوط در هر مترمکعب می باشد همچنین درجه حرارت نقش مهمی در رسیده کردن موز بازی می نماید به عنوان مثال در حرارت 5/18 درجه سانتی گراد 3 روز پس از استعمال گاز اتیلن موزها رسیده می شوند و در 5/15 درجه سانتی گراد در مدت 5 روز و در 5/14 درجه سانتی گراد حدود یک هفته طول خواهد کشید.
درجه بندی و بسته بندی موز:
خوشه های موز را باید بوسیله قلاب و یا تیرهای عرضی طاق و یا یک سیستم قرقره ای آویزان شوند یک چاقو تیز با تیغه فولادی و نازک و خمیده برای بریدن دستک های موز از روی خوشه بکار برده می شود زمانی که قسمتی از ساقه بر روی خوشه باقی می ماند باعث رشد قارچ و ایجاد پوسیدگی در زمان حمل و رسیده کردن می شود. برای جلوگیری از رشد قارچی که باعث پوسیدگی می گردد در موقع حمل و رسیده کردن دستکهای موز باید با یک قارچ کش قبل از بسته بندی ضدعفونی شوند و سپس دسته های موز که هر کدام 3 تا 7 عددتک میوه، موز می باشد در کارتونهای بیست کیلویی بسته بندی شوند.
بیماریهای مهم میوه موز:
از بیماریهای مهم میوه موز می توان به آنتراکنوز (Anthrachnose)، بیماری سیگاری شدن انتهای موز(Cigarend rot) و بیماری تاج میوه و بیماری (Finger rot) را نام برد.
(Crown mould-crown rot) که عامل تمام این بیماریها قارچ های بیماریزا می باشند و برای کنترل این بیماریها رعایت نکات زیر ضروری است:
1-حتی الامکان میوه قبل از رسیدگی کامل از درخت (یعنی حداکثر به اندازه سه چهارم 4/3گردشدن برجستگی های طولی روی میوه) برداشت شود.
2-میوه ها را در طول دوره سردتر بریده و برداشت نمائید و این بدین معنی است که این عمل ازصبح زود تا وسط صبح و یا در مدت هوای ابری صورت گیرد.
3-میوه های برداشت شده را در معرض آفتاب مستقیم قرار ندهید زیرا این عمل به سرعت باعث افروختگی و سوختگی موز می شود. خوشه ها باید مستقیماً به انبار بسته بندی حمل شده و در مدت حمل باید تحت سایه قرار گیرند.
4-جلوگیری از آسیب و زخمی شدن میوها در هنگام برداشت و استفاده از تیمارهای فیزیکی و قارچ کش های سیستماتیک و کاهش سریع درجه حرارت میوه بعد از برداشت باید صورت گیرد.
5-آب شستشو میوه باید مرتباً تعویض شود تا اسپورهای آلوده کننده قارچ در آب تجمع زیاد نداشته باشند.
آفات و بیماریهای موز:
الف: آفات موز:
1-شته موز (Pentalonia nigronervosa)
این آفت در کشورهای استرالیا ، سریلانکا و هند وجود دارد این حشره ناقل بیماری و یروسی بونچی تاپ می باشد این حشره معمولاً در کلنی های کوچک تا خیلی بزرگ از حشرات کامل ماده بی بال ، زنده زای بالدار و پوره ها روی موز مشاهده می شود.
در مورد گیاه موز این شته ها در قاعده ساقه در قسمت انتهای ساقه و محورهای برگ دیده می شود در جمعیت های بالا ممکن است روی برگهای تازه و جوان نیز دیده شود در این حالت غالباً در سطح زیرین برگها و در دو طرف رگبرگها یا در قسمت نوک برگ و همچنین روی برگها بازنشده دیده می شوند.
کنترل:
سمپاشی با سموم سیستمیک مانند دیمیتوات ، متیل دیمتون ، تیومتون و فسفامیدون برای کنترل و پائین آورده جمعیت این حشره استفاده می شود.
2-سرخرطومی ریزوم موز (Cosmopolites Sordidus ) و سر خرطومیOdioporus
longicollis
حشرات کامل بطور 1 سانتیمتر و به رنگ قهوه ای تیره ، سرکم و بیش کشیده و بصورت یک خرطوم درآمده است که در گونه های مختلف به شکل متفاوتی می باشد و قسمت عمده بدن بوسیله فلس پوشیده شده است و این حشره از ریزومهای زیرزمین تغذیه می کنند.
کنترل: استفاده از آلدرین 05/0 درصد یا BHC 05/0 درصد بصورت سمپاشی روی خاک اطراف بوته ها می باشد یک روش درمان عملی عبارت است از سوزاندن بقایای گیاهی و ریزومهای آلوده و کاشت نهالهای سالم موز در خاکهای جدید و کاملاً و زهکش دار می باشد.
3-تریپس برگ Panchaetothrips indietus
علائم خسارت شامل پیچیدگی برگ ها ، زرد شدن و نهایتاً خشکیدگی برگها می باشد ریزومها نمی تواند رشد کنند یا رشد آنها بسیار کند و ضعیف خواهد بود.
کنترل: گردپاشی با BHC یا کارباریل 1/0درصد و مونوکرونوفوس 03/0درصد بر علیه آفت مؤثر است.
4-مورچه سفید Clyptotermes ditatatus
موریانه ها یا مورچه های سفید حشراتی اجتماعی هستند که این حشرات در مناطق گرم و معتدله یافت می شوند.
کنترل: اختلاط گرد آلدرین 5 درصد یا هپتاکلر 5 درصد به میزان 25 کیلوگرم در هکتار درخاک قبل از کاشت موز و یا سمپاشی خاک با BHC و استفاده از این سم همراه با آب آبیاری مؤثر می باشد.
5-سوسک برگخوار Nodastoma Subcostatum
سوسکهای برگخوار و میوه خوار برگ و میوه را می جوند
این سوسکها دارای بدن بیضی شکل ، محدب و رنگ متالیک تا زردرنگ توام با لکه هایی روی بدن می باشند.
کنترل: انجام عملیات شخم و سمپاشی BHC
6-آفت کرم حلزونی Kophene Cuprea
پروانه کرم حلزونی یک حشره با دامنه انتشار وسیع است.
7-تریپس گل Thrips hawaiensis
این حشره به برگها و گلها حمله می کند کنترل:1- گردپاشی یا سمپاشی با BHC2- سمپاشی با دیمتوات به غلظت 03/0 درصد نیز مؤثر است.
8-مگس میوه Dacus dorsalis
مگسهای میوه حشراتی با اندازه متوسط و دارای لکه یا نوارهایی روی بال می باشند.
ب-بیماریهای موز
1-بیماریهای ویروسی موز
بیماری بونچی تاپ که از مهمترین بیماریهای ویروسی به شمار می آید.
این بیماری وسیله ویروس بونچی تاپ ایجاد می شود و بوسیله شته موز در مزارع موز منتشر می گردد علائم بیماری بونچی تاپ در پاجوشهای آلوده تولید برگهای باریک ، خیلی کوتاه می کنند که علائم زردی و موزامیک را نشان می دهند و حاشیه برگها بطور قابل ملاحظه ای به سمت بالا خم می شوند این برگها قابلیت خم شدن از سمت بالا را ندارند و معمولاً راست و مستقیم می ایستند و نهایتاً به هم پیوسته شده و حالتی پیدا می کنند که محور برگ طول آن کاهش یافته و حالت روزت مانند به گیاه می دهد و نام این بیماری نیز به همین علت است.
قسمت هوایی این گونه گیاهان حالت خشک، تردو شکننده دارند درختان آلوده به این بیماری نمی میرند و بهبودی حاصل نمی کنند و خوشه نیز به ندرت تولید می شود.
در مراحل اولیه آلودگی جوانترین برگها در حواشی به رنگ سبز روشن در می آیند برای تشخیص قطعی می توان سطح زیرین قاعده جوانترین برگها را در مقابل نور قرار داد اگر موز آلوده باشد خطوط سبز رنگ تیره باریکی بصورت خط چین و پراکنده و گاهی پیوسته دیده می شوند که بین رگبرگها و به موازات آنها به سمت نوک رگبرگ میانی کشیده شده اند.
کنترل:
1-دقت در انتخاب پاجوشهای عاری از آلودگی به بیماری 2-از بین بردن گیاهان آلوده به محض مشاهده علائم بیماری 3-به منظور از بین بردن شته ناقل می توان روغن کروزل روی موزهای آلوده پاشید تا روغن از طریق قاعده برگ به درون ساقه کاذب نفوذ نماید.
4-تزریق محلول 1 درصد 4.D و 2 به میزان 15 میلی لیتر برای هر بوته در ارتفاع 30 سانتیمتر از سطح خاک
موزائیک موز (Banana mosaic)
این بیماری با ایجاد علائم موزائیک روی برگ بخوبی شناخته می شود و گیاهان آلوده کوتوله شده ، برگها اندازه شان کوچک شده و به صورت خوشه در می آیند و به ندرت موزهای آلوده تولید میوه می نمایند.
پوسیدگی مرکزی یا زردی مسری (Heart rot or infections chlorosis) مهمترین علائم این بیماری وجود علائم کلروتیک در برگهای جوان است که در این حالت نوارهای از خطوط سبز روشن تا متمایل به زرد مشاهده می شود که به سمت خارج از رگبرک میانی کشیده شده اند در طی ماههای سردتر یک نوع پوسیدگی سیاه و نرم ممکن است تمام دمبرگ را فراگیرد و به سمت قسمت مرکزی گیاه پیشرفت نماید.
کنترل: وقتی علائم بیماری مشاهده شد می توان از یک حشره کش استفاده نمود و به محض اتمام کار باید تمام بقایای گیاه کنده شده و از بین برده شوند
2-بیماری های قارچی موز
بیماری پانامایی (Panama disease)
عامل این بیماری قارچ Fusarium oxysporium می باشد ظهور رنگ زرد تیره در حواشی برگهای پائینی که بعداً به رنگ قهوه ای و نهایتاً خشک می شوند از علائم وجود این بیماری است محور برگها شکسته شده و برگهای مرده به تدریج در اطراف ساقه کاذب ریزش می کنند برای تشخیص خوب و دقیق بیماری پانامایی موز می توان با ایجاد شکاف در قاعده تنه و دو نیم نمودن ساقه ، حلقه یا خطوط مدور قهوه ای متمایل به سیاه روی ریزوم و در تمام جهات در بین بافتهای سفید مشاهده نمود.
کنترل:
1-از بین بردن بقایای گیاهان آلوده 2-قارچ کش های واپام و تیرام و مرکوریک کلراید 3-بهترین روش کنترل این بیماری استفاده از ارقام مقاوم است.
پوسیدگی ساقه کاذب یا پوسیدگی مرکزی Pseudostem Rot or Heart Rot
این بیماری بوسیله قارچ Botryodiplodia ، Fusarium Gloeosporium ایجاد می شود در گیاهان آلوده برگهای داخلی پوسیده و می میرند و برگهای جدید مجدداً بوجود می آیند پوسیدگی به تدریج به سمت پائین ریزوم پیشرفت نموده و از ظهور گل آذین جلوگیری می کند.
کنترل:
1-اقدامات بهداشتی در هنگام کاشت ، زهکش خوب و فواصل مناسب کاشت
2-سمپاشی به موقع گیاهان با مخلوط بوردو مفید است و از انتشار بیماری جلوگیری می کند.
لکه برگی یا بیماری سیکاتوکا
این بیماری غالباً به برگها حمله می کند و علائم این بیماری که بوسیله قارچ Cercospora musa ایجاد می شود شامل ظهور خطوط زرد یا زرد کمرنگ که بطور وضوح در هر دو سطح برگ (بیشتر در سطح برگ) می باشد این خطوط لکه های باریک و بیضی شکل یا عرضی به رنگ قهوه ای متمایل به سیاه و به طول حدود نیم اینچ و به عرض یک هشتم اینچ8/1 می دهند.
کنترل: 1-حذف و انهدام برگهای آلوده 2-مخلوط بوردو و سایر ترکیبات مسی
3-کاربرد اکسی کلرومس ، زنیب و اکسیدمس بفواصل 3 هفته یکبار
بیماری نقطه برگی leak speckle
این بیماری در سطح زیربرگها بوجود می آید و بصورت نقاط سیاه مجتمع یا پراکنده و یا به صورت نقاط قهوه ای متمایل به سیاه با اندازه مختلف و به میزان زیاد دیده می شوند.
بیماری لکه برگی بزرگتر یا لکه برگی کوردانا
این بیماری بسیار واضح تر و بزرگتر از لکه برگی های معمولی است و این لکه ها وقتی تکامل یافتند بصورت نقاط بیضی شکل بزرگ ظاهر می شوند.
بیماری نوک سیاه Black tip
این بیماری علاوه بر لکه برگی باعث سیاه شدن نوک میوه ها می شود و لکه های کشیده و دراز با مرکز خاکستری رنگ روی برگها تولید می شوند لکه ها بزرگ شده و تولید لکه های بزرگ تر نمود
