سیاهکهای گندم در ایران

سیاهک های گندم در ایران(   Bunt or Smut)

تعریف سیاهکها: به گروهی از بیماریهای گیاهی ناشی از قارچهای راسته ustilaginales از شاخه ی بازیدیومایکوتا که علائم بیماری همراه با ظهور لکه ها یا برجستگیهای سیاه رنگ و یا سیاه شدن بافت ها یا اندامهای گیاهی است و ممکن است علائم پنهان یا آشکار باشند، سیاهک گفته می شود. حدود 1200 گونه از قارچهای  عامل سیاهک وجود دارد که در 50 جنس جای می گیرند. این قارچها به حدود 4000 گونه گیاه نهان دانه در بیشتر از 75 خانواده حمله می نمایند و علامت بیماری سیاهک ایجاد می کنند.

سیاهکهای گندم در ایران: پنج نوع بیماری سیاهک شامل: 1-سیاهک‌ آشکار (اولین گزارش سال 1326)، 2-سیاهک پنهان(سال 1326)، 3-سیاهک پنهان پاکوتاه(سال 1340)، 4- سیاهک ناقص یا هندی (کارنال بانت) (سال 1374) و 5- سیاهک برگی (سال 1319) روی گندم در کشور دیده شده است.

 (1) بیماری سیاهک پنهان یا بدبوی گندم (Common Bunt or Stinking Smut)

انتشار: این بیماری از تمام مناطق کشور گزارش شده است

میزان خسارت: از مهم ترین و شایع‌ترین بیماریهای گنـدم در کشور است. میــزان خـسارت آن ، گاهـی بـطور متـوسط تا 25 درصد مـحـصول تـخـمیـن زده شـده اسـت.

 نحوه ی خسارت: 1- تبدیل محتویات دانه های گندم به توده ی سیاه رنگ هاگ یا اسپور عامل بیماری 2- بد بو و بد رنگ شدن دانه های سالم در اثر تماس با دانه های آلوده 3- انفجار در کمباین چون اسپورها قابل اشتعال هستند .

میزبان ها:  گندم و البته برخی غلات دیگر هم بیماری مشابه سیاهک پنهان گندم دارند.

علائم بیماری: (تا خوشه های گندم ظاهر نشود قابل تشخیص نمی باشد) 1- ارتفاع بوته های مبتلا چند سانتی متر کوتاهتر تا نصف ارتفاع  بوته های سالم  (بسته به نژاد قارچ و رقم گندم)2-  مدت زمان سبز ماندن بوته های آلوده بیشتر و رنگ بوته های آلوده سبز مایل به آبی یا خاکستری و روی برگها لکه های کوچک نکروتیک(مرده)(تشخیص مشکل). 3- در گلهای آلوده مادگی بلندتر و تخمدان بلند و پهن تر و سبز (تخمدان سالم سفید رنگ است). در نتیجه گلها بازتر هستند و گلهای خوشه تقارن ندارند. 4- بوته های مبتلا حساس به زنگ زرد و سرمای زمستانه ولی مقاوم به سفیدک سطحی 5- دانه های آلوده تقریباً شبیه دانه‌های سالم اما کوچکتر و چاق تر، ابتدا به رنگ سبز مایل به آبی و بعدا به رنگ تیره (در خوشه های سبز اگر دانه ها  را بین دو انگشت فشار دهیم گرد سیاه و نسبتا چربی با بوی ماهی گندیده مشاهده می شود.) 6-گلوم‌های بعضی از سنبله‌ها یا تمامی آنها باز شده و دانه‌های کروی حاوی اسپور بویژه در ارقام بدون ریشک دیده می‌شود.

 عامل بیماری : سـیـاهـک پـنـهـان گـنـدم حـاصـل دوگــونه قارچ

 Tilletia laevis  (syn.T.foetida) و(syn.T.caries ) T.tritici  می‌باشد. در ایران گونه اول انتشار زیادتری دارد سطح تلیوسپورها در T.laevis صاف ولی در T.tritici مشبک می‌باشد.

زیست شناسی: دانه های سیاهک زده ضمن برداشت خرد شده و تلیوسپورها یا هاگهای پاییزه ی قارچ روی دانه های سالم قرار می گیرند. با کاشت بذور آلوده و جوانه زنی و تشکیل ساقه چه ؛ تلیوسپورها هم در دمای بین صفر و 30 درجه (16-18 بهترین دما)جوانه زده و به ساقه چه ی گندم حمله می کنند و داخل ساقه چه می شوند و همراه با رشد گندم به خوشه و دانه میرسند و فضای دانه با سلولهای قارچ که بعدا به تلیوسپور تبدیل می شود جایگزین و پر می گردد. این دانه ها هنگام برداشت خرد شده و تلیوسپورها روی بذور سالم قرار می گیرند.

(2) بیماری سیاهک آشکار گندم (  Loose Smut   )

انتشار: بیشتر در استانهای آذربایجان شرقی، خراسان، کرمانشاه، همدان، اصفهان و فارس

میزان خسارت: معمولا آلودگی  و خسارت کمتر از یک درصد ولی گاهی تا 30 درصد هم می تواند خسارت بزند. میزان خسارت به تعداد خوشه های مبتلا بستگی دارد.

میزبان ها: علاوه بر گندم و جو به گیاه تریتیکاله و چاودار هم حمله می کند

علائم بیماری: این بیماری به آسانی در مزرعه شناخته میشود. تمام قسمت های گل های یک خوشه غیر از محورخوشه با توده ی سیاه رنگی از بذر یا هاگ یا اسپورهای قارچ جایگزین می شود. این پودر یا توده ی سیاه تلیوسپور نام دارد.

عامل بیماری : یک نوع قارچ است. از شاخه ی بازیدیومیکوتا و با نام علمی:

Ustilago tritici (Ustilago nuda f.sp. tritici )

زیست شناسی: باد بذرها یا هاگها یا همان پودر سیاه قارچ را از خوشه های آلوده بر روی گلهای خوشه های سالم در حال گلدهی منتقل می کند. هاگهای قارچ جوانه زده و رشته هایی به نام ریسه های قارچ بوجود می آورند که وارد ناحیه ی جنینی دانه ی در حال رشد می شوند و به حالت خواب تا سال بعد و هنگام کاشت گندم باقی می مانند. ( زمستانگذرانی بصورت ریسه داخل بافت جنینی دانه ی گندم است).  بعد از کاشت گندم همراه با رشد ساقه چه قارچ نیز رشد می کند و در گندمهای پاییزه در گره های پنجه ها تا   بهار بعدی باقی می ماند .با شروع رشد گندم در بهار، قارچ نیز نقطه به نقطه با گندم رشد می کند و نهایتا وارد قسمت های گل می شود و تمام قسمت های گل را از بین می برد.  هوای سرد و مرطوب قبل از مرحله ی گلدهی گندم، مناسب بیماری است.

 (3) سیاهک پنهان پاکوتاه گندم ( Dwarf Bunt )

انتشار:اولین بار در سال 1340 و پس از آن در سال 1364 از مزارع گندم استان آذربایجان ‌شرقی و  در حال حاضر مناطق سردسیر غرب و شمال غرب کشور شامل؛ استانهای آذربایجان‌شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، لرستان، همدان و خصوصا کردستان

عامل بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه: قارچ Tilletia controversa  

علائم بیماری: شبیه سیاهک پنهان است، با این تفاوت که 1- اندازه بوته‌های آلوده به سیاهک پنهان پاکوتاه به نصف تا یک چهارم طول بوته‌های سالم می‌رسد و در ضمن تعداد پنجه‌های آن نیز بطور غیرعادی افزایش می‌یابد  و 2- بر خلاف سیاهک پنهان که تلیوسپورها روی بذر زمستانگذرانی می کنند در سیاهک پنهان پاکوتاه تلیوسپورهای خاکزی، مهمترین منبع زمستانگذرانی و آلودگی اولیه محسوب می‌شوند و 3- دیواره‌های تلیوسپورهای این قارچ مشبک بوده و شبکه‌های آن سریع تر و عمیق تر از تلیوسپورهای عامل سیاهک پنهان است.

زیست شناسی:

تلیوسپورهای خاکزی، مهمترین منبع آلودگی اولیه محسوب می‌شوند و مدت 8 تا 10 سال در خاک، قدرت حیات خود را حفظ می‌کنند. این اسپورها معمولاً از اواخر آذرماه تا نیمه اول اردیبهشت‌ماه، در سطح خاک و یا نزدیک به آن جوانه زده و گیاهچه‌ها و پنجه‌های جوان و حساس گندم را در حین خروج از خاک مورد حمله قرار می‌دهند.  حساس ترین مرحله آلودگی در پاییز زمانی است که بوته‌ها در آغاز مرحله قبل از پنجه‌زنی بوده و یا 2 تا 3 پنجه در آنها ظاهر شده است. جوانه زدن تلیوسپورها در خاک تدریجی و طولانی بوده و در حرارت مناسب 3 تا 8 درجه سانتی گراد ، در جوار رطوبت و اکسیژن کافی، 12-10 هفته به طول می‌انجامد.

 (4) بیماری سیاهک ناقص یا سیاهک هندی گندم (Partial bunt)

انتشار: این بیماری اولین بار در سال 1374توسط ترابی و همکاران در محموله‌های وارداتی از هندوستان به ایران گزارش شد. اکنون در قسمتهایی از مناطق جنوبی کشور مانند فارس، هرمزگان، بوشهر، جیرفت و کرمان انتشار دارد.

میزان خسارت: در سال زارعی 75-1374 که سال اپیدمی بیماری بود، در استان فارس حدود 20000 تن بذر گندم در اثر ابتلا به بیماری خارج از حد استاندارد شناخته شد.

میزبانها: گندم معمولی (گندم نان)، تریتیکاله و گندم دوروم

عامل بیماری: قارچ عامل سیاهک ناقص   Neovossia indica یا  Tilletia indica است و تولید تلیوسپورهای بزرگ، گرد و قهوه‌ای تیره به قطر 22 تا 49 میکرون می‌کند. سطح این اسپورها مشبک و دارای غشا نازکی هستند.

علائم بیماری:  در اثر حمله این سیاهک فقط قسمتی از دانه گندم و نیز تعداد معدودی از دانه‌های سنبله مبتلا می‌شودو به همین دلیل به آن سیاهک ناقص (Partial bunt) گفته می‌شود. معمولاً دانه‌های آلوده فقط از قسمتی در انتهای جنین مبتلا شده و ممکن است جوش‌های سیاهک در طول شیار بذر امتداد یابند.

زیست شناسی: در چرخه بیماری، تلیوسپورهای قارچ عامل بیماری در خاک و در روی بذر دوام می‌آورند و منبع آلوده‌کننده اولیه بشمار می‌آیند. تلیوسپورها در شرایط مرطوب در ماههای بهمن و اسفند جوانه زده و اسپوریدیها ( یک نوع اسپور اولیه)را در سطح خاک تولید می‌کنند که توسط باد پراکنده شده و از طریق گل وارد تخمدان می‌شوند و در اثر رطوبت و هوای خنک موجب آلودگی قسمتی از دانه‌ها و گاهی تمام آن شده و توده‌ای از تلیوسپورهای تیره رنگ در آن تشکیل می‌شود. در هنگام خرمن کوبی، پریکارپ دانه‌های آلوده پاره شده و تلیوسپورهای آزاد شده خاک و دانه‌ها را آغشته می‌سازند.

 (5) بیماری سیاهک برگی (Flag Smut )

انتشار: از استانهای تهران، خوزستان و کرمانشاه (قصرشیرین و سرپل ذهاب) گزارش شده است.

میزان خسارت: کم اهمیت است. اما میزان آلودگی 20 درصدی بوته های مزرعه نیز گزارش شده است.

علائم بیماری: 1- قبل از به خوشه نشستن گندم، خطوط آبی سبز رنگ و موازی هم روی رگبرگها تشکیل می شود. 2- این خطوط و نوارها به تدریج شکاف خورده و از آن پودر سیاه رنگی که اسپورهای قارچ است خارج می شود. 3- سپس برگها کج شده و به دور خود پیچ می خورند.4- بوته ها کم رشد و کوتاه و خوشه ها لاغر و کج و ناقص 

میزبان ها:  گندم 

عامل سیاهک برگی یا سیاهک ساقه و برگ گندم:قارچ Tuburcinia tritici   or    Urocystis agropyri

در این قارچ اسپورها تیره و چندین اسپور به هم چسپیده اند.

زیست شناسی: خطر انتشار بیماری در مناطق سردسیر خیلی کم است چون متوسط دمای لازم  برای جوانه زنی اسپورها 20 تا 21 درجه ی سانتی گراد است اما روی گندم پاییزه، در مناطقی که زمستانها  معتدل است اهمیت دارد. زمستانگذرانی قارچ  اغلب به صورت  اسپور روی بذر و یا در خاک است. اگر طول ساقه چه های گندم به بیش از 4 میلی متر برسد به احتمال زیاد دیگر آلوده نخواهد شد.

 کنترل سیاهک های گندم:

 1- قرنطینه گیاهی و جلوگیری از ورود برخی سیاهکها مانند سیاهک ناقص و پاکوتاه از نقاط آلوده به مناطق سالم

2- استفاده از بذر سالم و گواهی شده

3- استفاده از ارقام مقاوم

4- ضد عفونی بذر با قارچ کشهای مناسب ( دو منظوره  و یا سیستمیک). منظور از قارچ کش دو منظوره قارچ کشهای سیستمیک و دارای توانایی کنترل همزمان سیاهک های آشکار و پنهان است. امروزه قارچ کش‌های مایع ضدعفونی کننده بذور، به دلیل توانایی در پوشش کامل بذر و مصرف در مقادیر کم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده‌اند.

5- استفاده ی توام و تلفیقی از روشهای مختلف به ویژه روش توام ضدعفونی بذر و کاشت ارقام مقاوم بهترین روشهای مبارزه هست.

6- محلول پاشی مزرعه با برخی سموم مناسب بر علیه برخی سیاهکها مانند سیاهک هندی جواب داده است ولی روش غالب کنترل شیمیایی، همان ضدعفونی بذر است.

(جو نیز مانند گندم به چندین بیماری سیاهک مبتلا می شودکه روشهای کنترل آنها مانند سیاهکهای گندم است)

 نکات لازم برای موثر بودن ضدعفونی با سم:

 1- مهم این است که سم ضدعفونی به مقدار کافی و لازم و به خوبی با بذر مخلوط شود.

 2- استفاده از دستگاههای بوجاری سالم و مجهز به قسمت سم زنی و یا بشکه های دوار .

3- ریختن سم روی گندم داخل مخزن بذرکارها یا ردیفکارهای غلات، علاوه بر مصرف مقدارسم بیشتر، تاثیر  و کارایی سم را به مقدار زیادی کاهش می دهد.

4- در مخلوط کردن سم با بذر به وسیله ی بیل و پارو (با رعایت موارد ایمنی)، بهتر است بذور روی نایلون و یا داخل تریلر ریخته شود و با دقت و با به هم زدن زیاد ، سم با بذر مخلوط شود.پخش شدن  یکنواخت سم روی بذرها مهم است.

5- بهتر است عملیات ضدعفونی بذر، هنگام کاشت و یا با فاصله ی کمی از زمان کاشت مثلا حداکثر یک یا چند روز انجام شود.