کاشت گندم در شرایط شوری خاک و آب

دستورالعمل فنی کاشت گندم در شرایط شورخاکها و آبهای شور از جمله منابعی هستند که با مدیریت صحیح و با داشتن شناخت کامل از مسئله می توان از آن استفاده لازم را برد. مدیریت صحیح زراعی که می تواند به کاهش شوری در منطقه توسعه ریشه منجر شود شامل تسطیح اراضی، زمان آبیاری، الگوی کاشت، کوددهی، تغییر روش های آبیاری می باشد. بهبود زهکش های زیر سطحی، استفاده زیرشکن جهت حذف لایه های غیر قابل نفوذ و آبشویی قبل از کاشت جهت تسهیل جوانه زدن و سبز شدن گیاه نیز از راهکارهای دیگر می باشند. اگر چه در برخی شرایط، به ویژه زمانی که آب با کیفیت مناسب در دسترس می باشد می توان در مراحل حساس از آب شیرین استفاده نمود و یا اینکه شوری آب آبیاری را با مخلوط کردن با آب شیرین کاهش داد.

بطور خلاصه برای کشت گندم در شرایط شور موارد زیر را باید مورد توجه قرار داد:

الف- انتخاب ارقام مناسب که در شرایط شور پتانسیل عملکرد مناسب و اقتصادی داشته باشند.

ب- آماده کردن مناسب زمین

ج- استفاده از اصلاح کننده های مناسب خاک، مانند کاربرد کودهای دامی

د- استفاده از روش های مختلف کاشت که مانع تجمع نمک در استقرار به حداقل برساند.

ه- آبشویی مناسب و نگهداری رطوبت خاک در منطقه توسعه ریشه با اعمال دور آبیاری بیشتر

دستورالعمل فنی کاشت، داشت و برداشت گندم در شرایط شور

1-    آماده سازی زمین : اگر چه عملیات خاک ورزی در کشت گندم در شرایط شور مطابق شرایط متعارف می باشد. با این حال، در زمان آماده سازی زمین در شرایط شور رعایت مورد زیر از اهمیت بالایی برخوردار است:

1-1- انجام تسطیح مناسب اراضی:

تسطیح و ایجاد شرایط مناسب جهت پیشروی یکنواخت آب در کرتهای بزرگ می تواند درجهت توزیع یکنواخت آب در سطح مزرعه و در نهایت ایجاد شرایط سبز یکنواخت موثر واقع شود.

این امر به خصوص در شرایط شور که تجمع املاح در نقاط مرتفع و سبز شدن غیر یکنواخت عموماً مسئله ساز است اهمیت دارد.

2-1- انجام یک بار آبشویی قبل از کاشت و در صورت امکان با آب با کیفیت مناسب، باعث می شود نمک های تجمیع یافته در محل بستر بذر آبشویی گردد و در نتیجه درصد بوته های سبز در واحد سطح افزایش یابد. بطور کلی استفاده از گاوآهن دو طرفه، انجام دیسک و پس  از آن تسطیح مناسب در شرایط شور توصیه می گردد.

2-    تاریخ کاشت: با توجه به اینکه شوری باعث تاخیر زمان سبز شدن بذر می گردد، زمان کاشت مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است. تاخیر در کاشت و همزمانی مرحله جوانه زنی با درجه حرارت پایین باعث می شود که مدت زمان خروج جوانه از خاک افزایش یافته و در نتیجه بذور جوانه زده شده بیشتر در معرض بیماریهای قارچی قرار گیرند. بنابراین تراکم بوته به شدت کاهش یافته و پس از کاشت گندم در مناطق شور با توجه به تاریخ عرف منطقه توصیه می گردد.

3-    عمق و روش کاشت: بهترین عمق کاشت گندم 3-5 سانتی متر می باشد با توجه به تجمع شوری بر روی راس پشته ها، کاشت گندم به صورت جوی و پشته ای در این شرایط توصیه نمی شود. بهترین روش کاشت گندم در شرایط شور کشت نواری و یا کرتی می باشد.

همچنین، در کشت گندم در شرایط شور استفاده از روش هیرم کاری به جای خشکه کاری توصیه می گردد. این روش دارای محاسن عمده ای از جمله نیاز به عملیات خاک ورزی، شستشوی نمک از سطح خاک، افزایش درصد بوته های سبز شده بوسیله رطوبت موجود در خاک و عدم وجود سله و جوانه زدن بذر علف های هرز و از بین رفتن آنها بوسیله شخم می باشد. بهترین شیوه کاشت گندم در شرایط شور، استفاده از بذرکار یا کمبینات می باشد. عملیات مرزبندی و طول و عرض نوارها پس از کاشت و با توجه به روش آبیاری، بافت خاک و دبی آب آبیاری مشخص خواهد شد.

4-    میزان بذر، نوع بذر و  تراکم بوته: مهمترین عامل در داشتن زراعت موفق در شرایط شور، داشتن درصد سبز قابل قبول می باشد. بطور کلی، مدیریت های دیگر نظیر تغذیه صحیح، سیستم آبیاری مناسب و حتی استفاده از ارقام با پتانسیل بالا زمانی کاراتر خواهند بود که در ابتدا درصد سبز قابل قبولی در مزرعه بوجود آمده باشد. علاوه بر مواردی مانند تسطیح مناسب، تاریخ کاشت و آبشویی قبل از کاشت عوامل دیگری مانند استفاده از بذر گواهی شده، رقم مناسب و میزان بذر مصرفی می تواند به شدت بر تعداد بوته های سبز شده در شرایط شور تاثیر داشته باشد.

هر چند هم اکنون برای شرایط شور در برخی مناطق ارقامی تحت عنوان رقم متحمل به شوری معرفی شده است، ولی با توجه به اینکه عملکرد گندم به شدت تحت تاثیر عوامل محیط قرار می گیرد، استفاده از یک رقم مخصوص به یک منطقه جهت کاشت در مناطق دیگر بدون انجام مطالعات پایداری توصیه نمی گردد. در کوتاه مدت پیشنهاد می شود در شرایط شور در هر منطقه از رقمی استفاده گردد که شرایط متعارف آن منطقه، بیشترین میزان عملکرد دانه را دارد.

میزان بذر مصرفی در هکتار بسته به میزان شوری، تاریخ کاشت، نحوه تهیه بستر، تاریخ کاشت، نوع اقلیم و خصوصیات گیاه از نظر میزان پنجه دهی، میزان ورس و کود پذیری نیز می تواند حداکثر به میزان 20 درصد بیشتر از شرایط متعارف در نظر گرفته شود. بنابراین بسته به موارد فوق و قوه نامیه بذر، درجه خلوص و وزن هزار دانه میزان بذر می تواند از 450تا 500 دانه در متر مربع متفاوت باشد.

5- آبیاری :

1-5- در صورت دسترسی به منابع آب شیرین، به منظور افزایش درصد بوته های سبز شده می توان خاک آب (آبیاری اول) و پی آب (آبیاری دوم) با آب با کیفیت مناسب انجام داد.

2-5- انجام آبیاری دوم به فاصله 5-7 روز پس از آبیاری اول به ویژه در مناطقی که امکان استفاده از آب با کیفیت مناسب برای آبیاری اول و دوم وجود ندارد توصیه می گردد. در این صورت ضرورت دارد کود سرک اول همراه با آبیاری دوم به مزرعه اضافه گردد تا از آبشویی آن جلوگیری بعمل آید.

3-5- با توجه به راندمان پایین آبیاری در مزارع کشور و تامین شدن نیاز آبشویی از این طریق، افزایش میزان عمق آب آبیاری در شرایط شور به منظور تامین نیاز آبشویی توصیه نمی گردد.

4-5- شرایط رطوبتی بالا در مراحل اولیه رشد و نمو غلات دانه ریز بهاره یا زمستانه باعث رشد رویشی بیش از حد گیاه می شود، به خصوص زمانی که سطح ازت (نیتروژن) خاک بالا باشد. این رشد اضافی منجر به افزایش ورس (خوابیدگی) در طی مراحل پر شدن دانه خواهد گردید. آبیاری سنگین این محصولات بعد از پر شدن دانه نیز موجب ورس خواهد شد چرا که خاک مرطوب قابلیت کمی برای حفظ گیاه در موقعیت عمومی دارد.

5-5- برنامه ریزی تقویم آبیاری بر مبنای نیاز آبی گیاه به خصوص در شرایط شور در جهت جلوگیری از تنش اهمیت فوق العاده ای می یابد، بنابراین، می توان با آبیاری بموقع در مراحل حساس گلدهی، خوشه دهی و پرشدن دانه ها از وارد آمدن تنش مضاعف به گیاه جلوگیری کرد.

6- نیاز کودی:

تغذیه گیاه گندم شبیه سایر گیاهان به شدت به پتانسیل تولید گیاه، توانایی خاک در فراهم نمودن عناصر غذایی مورد نیاز گیاه (سطح اولیه حاصلخیزی خاک) و سایر مدیریت های مزرعه نظیر مدیریت آبیاری بستگی دارد. لذا آگاهی از پتانسیل تولید گیاه و انجام آزمون خاک جهت مدیریت تهیه گردید کاملاً ضروری 
می باشد.

در مورد تاثیر شوری بر نیاز کودی گیاهان باید با در نظر گرفتن قانون لیبیگ به این سوال پاسخ داده شود که عامل اصلی محدود کننده رشد گیاه چیست. در صورتی که عامل اصلی محدود کننده رشد گیاه شوری نباشد و تنش شوری موجب کاهش زیاد عملکرد نگردد، میزان مصرف کودهای شیمیایی در شرایط شور تقریبا مشابه شرایط غیرشور خواهد بود. اما در صورتی که شدت تنش شوری زیاد باید به نحوی که عامل اصلی محدود کننده رشد تلقی شده و پتانسیل تولید گیاه را به میزان قابل توجهی کاهش دهد میزان کود نیتروژنی مورد نیاز گیاه در شرایط شور (به شرایط یکسان بودن سایر مدیریت های زراعی) کمتر از شرایط غیر شور خواهد بود. لیکن طبق آخرین یافته ها، توصیه کودی در شرایط شور همانند شرایط متعارف و بر اساس آزمون خاک می باشد.

با توجه به اینکه اکثر خاکهای ایران از نظر مواد آلی فقیر بوده و میزان کربن آلی آنها عموماً کمتر از نیم درصد می باشد لذا کمبود نیتروژن در اکثر مزارع مشاهده می شود و مصرف کودهای نیتروژنی در اکثر اراضی شور و غیر شوری که میزان ماده آلی آنها پایین است ضرورت دارد. توصیه می شود کودهای نیتروژنی با توجه به زمان و تعداد آبیاری ها بصورت تقسیط و در چند مرحله مصرف شود. کودهای نیتروژنی باید به نحوی مصرف شوند که در مراحلی از رشد که شدت رشد رویشی گیاه زیاد است (در اواخل مرحله خواب زمستانی گیاه زمانی که هوا شروع به گرم شدن می کند) به میزان مناسب در اختیار گیاه قرار گیرد. زردی عمومی بویژه زردی برگ های مسن تر و رشد رویشی کم گیاه از علایم ظاهری کمبود نیتروژن می باشد که می تواند ضرورت مصرف کود نیتروژنی را گوشزد نماید. با توجه به اینکه عوامل دیگری نیز ممکن است موجب زردی گیاه شوند. لذا باید توجه کافی در این خصوص مبذول گردد.

مصرف کودهای نیتروژنی در اراضی دیم زیر کشت گندم در صورتی که محصول سال قبل از نوع گیاهان لگوم نظیر یونجه که مقدار زیادی مواد آلی و نیتروژن به خاک اضافه می کنند باشد کاهش می یابد. همچنین، میزان مصرف کودهای شیمیایی جهت تولید گندم پس از کشت محصولاتی نظیر صیفی جات که مقدار زیادی کودهای دامی و شیمیایی دریافت کرده اند کاهش می یابد و در برخی از موارد ضرورتی ندارد.

7- زمان برداشت:

با توجه به اینکه در شرایط شور گندم زودتر فصل رشد خود را به اتمام می رساند، لازم است جهت جلوگیری از ریزش آن و خسارت های ناشی از حمله پرندگان برداشت زودتر انجام گردد. اگر چه بهترین زمان برداشت گندم مطابق شرایط متعارف زمانی خوهد بود که رطوبت دانه نزدیک به 14 درصد باشد.

البته از روشهای زیر نیز می توان جهت استفاده بهینه از آبهای با شوری بالاتر استفاده نمود:

1)     روش اختلاط : در این روش آ بهای با کیفیت مختلف را با هم برای رسیدن به کیفیت مورد نظر مخلوط کرده و در این شرایط می توان از آب صرفه جویی شده برای زمین‌های دیگر استفاده نمود و تولید کل را افزایش داد. زهکش‌های منطقه دارای شوری‌های بالا 40-10 دسی زیمنس بر متر و آب چاه­ها و رودخانه­ها دارای کیفیت مناسب هستند. در نتیجه از رابطه ساده زیر می‌توان بصورت میانگین وزنی شوری­های دلخواه را به دست آورد:

ECi=(EC_f*Q_f+EC_d*Q_d)/(Q_f +Q_d) 

در این رابطه ECi ,EC_f ,EC_d به ترتیب شوری مورد نظر آب آبیاری، شوری آب چاه یا کانال و شوری آب زهکش همه بر حسب dS/m، Q_f   و Q_d به ترتیب دبی ( یا حجم) آب کانال و زهکش بر حسب لیتر بر ثانیه.

2)     روش کاربرد متناوب آب شور- غیر شور: اساس این روش کاربرد آب شور و غیر شور به صورت متناوب است و در دنیا نیز تجربه دارد. در منطقه عملاً به دلیل شرایط بارندگی متعدد در طی فصل رشد گیاهان زمستانه این روش انجام می­گیرد. روش کار بدین صورت است در اوایل رشد که گیاهان به شوری حساس هستند از آب غیر شور و سپس یکدرمیان آب شور و غیر شور به کار می­رود. خاصیت خوب این روش شستشوی متناوب خاک در اثر آبیاری با آب غیر شور بوده که در جهت حفظ پایداری کشاورزی زمانی که آب شور به کار رود کمک قابل توجه­ای می­کند. در این حالت با آب دارای شوری dS/m 12 برای گندم بدون کاهش معنی‌دار در عملکرد می‌توان استفاده مفید نمود. شوری­های به کار برده شده اگرچه در عملکرد تاثیر معنی‌داری ندارند ولی لازم است تغییرات شوری در خاک برای حفظ پایداری کشاورزی مورد بررسی قرار گیرد. البته در منطقه باران­های پاییزه و زمستانه باعث شستشوی شوری لایه سطحی خاک می شوند در نتیجه گیاهان زمستانه در سال بعد توانایی جوانه زدن را خواهند داشت. اما به تدریج املاح در سطح خاک به دلیل نبود زهکشی مناسب و همچنین نوسانات سفره آب زیرزمینی افزایش می­یابد. بررسی طولانی مدت کاربرد آب شور با استفاده از مدل های شبیه سازی در منطقه نشان داده است که پس از گذشت چهار سال کاربرد آب شور (dS/m 12) در خاک، شوری لایه سطحی خاک به حد dS/m 7 می­رسد که لازم است با آبشویی تا عمق 60 سانتیمتری خاک این شوری را کاهش داد.

3)     کشت گیاهان با مقاومت های مختلف در تناوب هم : در این روش گیاهان بر اساس مقاومت آنها به شوری در تناوب همدیگر کاشته می‌شوند. گیاهان حساس به شوری( ذرت، سویا) با آب لب شور (dS/m 4) و گندم که نسبتاً به شوری مقاوم است، در مرحله گیاهچه‌ای از آب غیر شور و در مراحل بعدی رشد با استفاده از آبهای شور (dS/m 12-10 در اواخر اسفند و اوایل فروردین و dS/m 14 در اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت) آبیاری گردند. در این روش ضمن استفاده از آبهای شور در برنامه آبیاری و افزایش تولید، اثرات تجمعی شوری در نیمرخ خاک نیز تعدیل می‌گردد.

4)     تغییر یا اصلاح روش آبیاری سطحی: برای گیاهان ردیفی آبیاری نشتی بهتر از روش‌های دیگر آبیاری سطحی است. در این روش به دلیل توزیع جریان آب در دو جهت عمودی و افقی، و عدم تماس مستقیم آب با پشته‌ها، نمک به سمت رأس پشته‌ها حرکت می‌کند و بسته به شکل شیار مقادیر متفاوت نمک در روی پشته ها تجمع حاصل می‌کنند. برای تعدیل این شرایط لازم است در پشته­های یک ردیفه و دو ردیفه بذر در کناره‌های پشته کاشته شوند تا از محل تجمع نمک دورترگردند. آبیاری یک در میان شیارها و کاشت بذر در مجاورت شیار آبیاری شده نیز در تعدیل اثر خسارت بار ناشی از شوری خواهد کاست. تغییر روش آبیاری شیاری به کرتی و نواری به ازای هر چهار سال یک بار خصوصاً در خاک های با نفوذپذیری مناسب کمک قابل توجه‌ای در جهت کنترل شوری خاک خواهد بود.