مشخصات رویشی برنج

برنج متعلق به رده نهاندانگان، راسته گلپوشینه ای‌ها، تیره گندمیان و جنس Oryza می‌باشد. جنس اوریزا از 25 گونه مختلف تشکیل شده است که معروفترین آن‌ها اوریزا ساتیوا (O.sativa) است. گونه‌ی دیگر O.glaberrima می‌باشد که معمولاً در شرق قاره‌ی اروپا کاشته می‌شود (پورصالح، 1373).

برنج (Oryza sativa) یکی از مهمترین محصولات غذایی در ایران و دومین محصول کشور پس از گندم محسوب می‌شود. از خصوصیات آن این است که سنبله‌ها به طور انفرادی و با فاصله‌ی کم روی پانیکول قرار گرفته‌اند. طول دوره رشد گیاه برنج 6-3 ماه از جوانه‌زنی تا بلوغ به طول می‌انجامد که به رقم و محیطی که تحت آن رشد می‌کند بستگی دارد. در طول این دوره برنج به طور اساسی در دو مرحله‌ی رشد متوالی کامل می‌شود: رشد رویشی و زایشی. مرحله‌ی زایشی به دوره‌های قبل و بعد از خوشه دهی تقسیم می‌شود. از نظر زراعی با توجه به دوره‌ی رشد تا رسیدن برنج، سه مرحله‌ی رشد برای آن مناسب می‌باشد: رویشی، زایشی، رسیدگی. رشد رویشی به دوره‌ی جوانه‌زنی تا ظهور خوشه‌ی آغازین گفته می‌شود و مرحله‌ی رشد زایشی از ظهور خوشه‌ی آغازین تا خوشه دهی است و دوره‌ی رسیدگی از خوشه دهی تا بلوغ می‌باشد (Youshida، 1981).

مرحله‌ی رشد رویشی با فعالیت پنجه‌زنی، افزایش تدریجی در ارتفاع گیاه و ظهور برگ در زمان‌های منظم مشخص می‌شود. پنجه‌ها به جوانه‌هایی گفته می‌شودکه در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی تبدیل به ساقه می‌شوند (مودب شبستری و مجتهدی، 1369).

مرحله پنجه‌زنی معمولاً از ظهور سومین و چهارمین برگ شروع می‌شود (سرمدنیا و کوچکی، 1376). فعالیت پنجه‌زنی مرحله ای است که سرعت پنجه زدن بالاست، یعنی به افزایش تعداد پنجه در هر زمان گفته می‌شود.

مرحله حداکثر تعداد پنجه همان فعالیت پنجه دهی می‌باشد و آن مرحله ای است که در قبل یا بعد از ظهور خوشه‌ی آغازین، تعداد پنجه‌زنی در هر گیاه یا در متر مربع حداکثر باشد که به طول رشد رقم بستگی دارد. قدرت پنجه‌زنی در نواحی معتدله کمتر از مناطق گرمسیری است. مدت پنجه‌زنی 45 روز و یا بیشتر طول می‌کشد که البته به رشد رویشی گیاه بستگی دارد. تعداد پنجه‌ها در برنج بستگی به رقم، دمای هوا، رطوبت خاک، نور، تراکم، تاریخ کاشت، عمق کاشت و حاصلخیزی خاک دارد. از نظر بیولوژیکی، هنگامی پنجه‌زنی به حداکثر خود می‌رسد که گیاه از مرحله‌ی رشد رویشی وارد مرحله‌ی رشد زایشی می‌گردد (مودب شبستری و مجتهدی، 1369).

اما مرحله‌ی رشد زایشی با طویل شدن ساقه (ارتفاع گیاه زیاد می‌شود)، کاهش تعداد پنجه‌ها، ظهور برگ پرچم (آخرین برگ)، خوشه رفتن، خوشه دهی و گلدهی مشخص می‌شود و گلدهی در برنج همزمان با ظهور گل آذین و غالباً به صورت بسته انجام می‌گیرد و با توجه به گونه‌ی مورد زراعت 9-5 روز (یک هفته) طول می‌کشد. در این مرحله پرچمها، تخمدان و کلاله می‌رسند و پس از طویل شدن میله پرچم، عمل باروری انجام می‌پذیرد (مودب شبستری و مجتهدی، 1369).

مرحله‌ی رسیدگی از باروری حاصل می‌شود و شامل مراحل شیری، خمیری و رسیدن کامل است. در این مرحله وزن ماده خشک رو به ازدیاد بوده و محتوای آب دانه کم می‌شود. این دوره‌ها بر اساس بافت و رنگ دانه‌های رشد یافته معین می‌شود و رسیدگی با پیری برگ و رشد دانه یعنی افزایش در ‌اندازه و وزن دانه و تغییرات رنگ مشخص می‌گردد و در طول رشد فعال دانه، وزن خشک و تر دانه افزایش می‌یابد. ولی در مرحله‌ی بلوغ، وزن خشک به طور آهسته افزایش می‌یابد، اما وزن تر کاهش می‌یابد و معمولاً طول دوره‌ی رسیدگی به وسیله‌ی درجه حرارت تحت تاثیر قرار می‌گیردو از حدود 30 روز در مناطق گرمسیری تا 65 روز در مناطق خشک و معتدله نوسان دارد (Youshida، 1981).