آبیاری و انواع روش های آن

سلام و صبح بخیر به بزرگواران عزیز به خواست دوست عزیز خانم صادقی  موضوع آبیاری و انواع روش های آن در اختیار شما دوستان قرار بدم .

مقدمه:
آبیاری از روزگاران گذشته با روش های ساده انجام می شد: اما امروزه روش های علمی گوناگونی برای آبیاری به کار می رود هر یک از این روش ها اگر به طور درست و در جای مناسب به کار برده شود به پشرفت کشاورزی کمک بسیار خواهد کرد.
همانطور که می دانید در آبیاری باید از روش هایی استفاده کنیم که هم در مصرف آب صرفه جویی شود و هم از شسته شدن و خسارت زدن به خاک کشاورزی جلوگیری به عمل آید.
روش های آبیاری:
به منظور پخش یکنواخت آب روی سطح خاک و آبیاری مناسب محصولات کشاورزی روش های متفاوتی وجود دارد. دو روش اصلی آبیاری که در کشورمان رایج است عبارتند از:
الف) آبیاری به روش سنتی یا قدیمی که شامل آبیاری نواری ، شیاری و کرتی است.
ب) آبیاری تحت فشار که شامل روش های بارانی و قطره ای است.
الف) آبیاری سنتی:
آبیاری نواری:
در این روش مزرعه را نوار بندی می کنند. پهنای نوارها 5 تا 15 متر و درازای آن ها 75تا 300 متر است. نوارها به وسیله مرز کشی از هم جدا می شوند. هدف از این کار نفوذ آب در زمین همزمان با پیشروی آب در داخل نوارهاست.
آبیاری یک نوار یا قطعه، زمانی تمام می شود که آب به آخر نوار برسد، در این هنگام آب قطعه پر شده را می بندند و راه آب قطعه دیگر را برای آبیاری باز می کنند. این روش برای بیشتر خاک ها مناسب است؛ اما برای زمین هایی که خاک شنی دارند و آب به سرعت در آن ها می کند، مناسب نیست. از این روش بیشتر در زمین های کم شیب و برای گیاهان علوفه ای، غلات و باغ های میوه استفاده می شود.
آبیاری شیاری (نشتی یا جوی پشته ای):
در این روش آب را در شیارهایی که در بین دو ردیف کشت ایجاد کرده اند وارد می کنند. برای جلو گیری از شسته شدن خاک، شیارهای را روی خط تراز درست می کنند. در بعضی جاها نیز برای این که طول زمین یکسان باشد شیارها را عمود بر شیب زمین درست می کنند. در این روش وقتی آب وارد شیاری می شود باید مواظب بود که آن شیار از آب لبریز نشود؛ چون باعث خرابی شیار می شود. این روش آبیاری برای خاک های ماسه ای یا خاک های سبک و نیز خاک هایی که پس از خشک شدن ترک های بزرگ بر می دارند مناسب نیست. با این روش می توان بیشتر محصولات زراعی که به صورت ردیفی کاشته می شوند مثل ذرت و پنبه را آبیاری کرد.
آبیاری کرتی:
رایج ترین روش آبیاری در ایران در ایران، آبیاری کرتی است . علت آن نیز وجود فرهنگ سنتی استفاده از این آبیاری در بین کشاورزان و نیاز نداشتن به ماشین آلات پیشرفته است .در این روش کرت ها را به شکل چهار گوش یا شکل های دیگر درست می کنند. آبیاری به صورت کرتی برای خاک هایی که آب در آنها کمتر نفوذ می کند مناسب است. این روش برای زمین های صاف و بدون شیب مناسب است. با این روش می توان گیاهانی مانند:حبوبات، یونجه، برنج، باغ های میوه و سبزی را آبیاری کرد. از این روش می توان برای شستن خاک های شور استفاده کرد.
عیب های آبیاری به روش سنتی:
در آبیاری سنتی چون نمی توان آب را کنترل کرد، آب زیادی به هدر می رود. در این روش به علت این که آب از یک طرف وارد و از طرف دیگر خارج می شود، خاک های زراعی سطحی را می شوید و با خود می برد. در آبیاری سنتی باید ابتدا زمین را صاف کرد که این کار هزینه زیادی دارد. در این روش به کارگر زیادی احتیاج است. در آبیاری سنتی چون مدتی طول می کشد به آخر قطعه برسد، ابتدای زمین بیشتر از انتهای آن آب می خورد که این موجب بی نظمی در رشد گیاهان می شود. دراین روش اتلاف آب بسیار زیاد است؛ زیرابه دلیل تابش نور خور شید آب بخار می شود. به علاوه مقدار آبی که وارد مزرعه می شود بیش از نیاز ریشه گیاه است.
ب) آبیاری تحت فشار:
وارد کردن آب در داخل لوله با کمک موتور پمپ و انتقال آب با فشار و پاشیدن آن در مزرعه را آبیاری «تحت فشار» می گویند . این نوع آبیاری بالاترین بازدهی در مصرف آب را در بین انواع دیگر دارد. در این روش چون آب در طول مسیر از داخل لوله های مخصوصی عبور می کند و تماس مستقیم با هوا و خاک ندارد، اتلاف آب خیلی کم است. بطور کلی در آبیاری تحت فشار معمولا کمتر از آبیاری سنتی به آب و نیروی کارگر نیاز است. آبیاری تحت فشار به دو روش آبیاری بارانی و قطره ای تقسیم می شود.
آبیاری بارانی:
در این روش آب با فشار به وسیله موتور پمپ وارد لوله ها می شود و به وسیله آبپاش به شکل قطره های باران روی محصول، پاشیده می شود. وسایل لازم برای آبیاری بارانی عبارت است از: موتور پمپ، لوله های آبرسان، آبپاش ها.
انواع روش های آبیاری بارانی:
آبیاری بارانی کلاسیک:
دراین روش آب از منبع (چشمه، چاه، قنات، کانال یا رودخانه) به وسیله پمپ وارد لوله های اصلی می شود و از طریق لوله های فرعی به آبپاش ها به صورت قطره های ریز بر روی مزرعه پاشیده می شود. در روش آبیاری بارانی لوله ای با دستگاه متحرک، لوله ها پایه آبپاش و آبپاش ها جابه جا می شوند. در روش ابیاری بارانی کلاسیک با دستگاههای نیمه متحرک که در کشور ما بیشتر رواج دارد. لوله های اصلی ثابت هستند و لوله های فرعی و آبپاش ها متحرک اند که بعد از پایان آبیاری یک نقطه، آن ها را باز می کنند و در جایی دیگر قرار می دهند. در روش آبیاری بارانی با دستگاه ثابت هیچ قسمت از دستگاه حرکت ندارد و لوله های اصلی و فرعی در زیر زمین قرار دارند که بیشتر برای محصولات دائمی مثل باغات مورد استفاده قرار می گیرند. اگر بخواهیم از این روش برای گیاهان یکساله استفاده کنیم باید قبل از کاشت، لوله ها را درزمین قرار می دهیم و بعد از برداشت محصول آنها را جمع آوری و در انبار نگه داری کنیم. از این روش برای آبیاری محصولات پر شاخ و برگ که جا به جایی لوله ها در آنها مشکل است می توان استفاده کرد؛ اما عیب مهم آن زیاد بودن هزینه های لوله گذاری است.



آبیاری بارانی قرقره ای (گان):
این دستگاه برای آبیاری زمین هموار و ناهموار و گیاهان کوتاه و بلند مورد استفاده قرار می گیرد. قسمت های مختلف این دستگاه عبارتند از: قرقره، توربین، جعبه دنده، لوله پلی اتیلن، آبپاش. دستگاه آبیاری بارانی قرقره ای دارای یک قرقره بزرگ است که بر شاسی قرار دارد و لوله پلی اتیلن از جنس نیمه سخت که در حدود 300 متر طول دارد دور این قرقره جمع می شود . برای انجام دادن آبیاری یک قطعه زمین، ابتدا دستگاه را به کمک تراکتور در ابتدای زمین مورد نظر قرار می دهند. سپس آبپاش را که لوله پلی اتیلن نیز به آن وصل است در داخل مزرعه و بر روی پایه ای به نام ارابه می گذارند. برای ایجاد فشار آب در داخل لوله ها از موتور دیزل یا الکترو موتور استفاده می شود. پس از روشن کردن موتور ابتدا آب با فشار وارد توربین می شود و آن را می چرخاند. آب پس از خروج از توربین وارد لوله پلی اتیلن شده و از طریق آبپاش در سطح مزرعه پخش می شود . چرخش توربین توسط جعبه دنده و زنجیر به قرقره منتقل شده و قرقره پس از شروع آبیاری به طور آهسته و خودکار می چرخد و لوله پلی اتیلن به طور مرتب روی قرقره جمع می شود. بعد از این که آبپاش به قرقره رسید آبیاری به طور خودکارقطع می شود. در این روش آبپاش آب را به صورت دایره ای و به شعاع 40 تا 50 متر پخش می کند. در این روش مقدار آب مصرفی را می توان با کنترل سرعت چرخش قرقره تنظیم کرد. اگر سرعت چرخش قرقره زیاد باشد لوله سریع تر جمع می شود و آب کمتری پاشیده می شود؛ ولی اگر لوله آهسته تر جمع شود آب زیادتری توسط آبپاش پخش می شود. نکته قابل تذکر در این روش این است که به دلیل گران بودن لوله پلی اتیلن باید در موقع استفاده از آن دقت بیشتری به عمل آید و از تماس آن با اجسام زبر و تیز جلوگیری شود. مدت زمان لازم برای یک دور چرخش آبپاش 2 تا 5 دقیقه است که با قرار دادن یک توری در مسیر ورود آب به دستگاه از داخل شدن کاه و کلش و گل ولای به داخل توربین و آبپاش جلوگیری می شود. از فواید دستگاه آبیاری بارانی قرقره ای می توان به حرکت و جا به جایی آسان آن برای سرعت این دستگاه، میزان عمق آبیاری را آن طور که می خواهیم تنظیم کنیم.
آبیاری بارانی غلتان (ویل موو):
این دستگاه برای آبیاری مزارعی که هموار و مسطح هستند و گیاهان ردیفی در آنها کشت شده است کارایی زیادی دارد. اجزای تشکیل دهنده دستگاه آبیاری ویل موو عبارتند از :
موتور و شاسی، لوله اصلی و لوله رابط خرطومی، چرخ ها، آبپاش ها. لوله اصلی در این دستگاه از جنس آلومینیوم است و 10سانتیمتر قطر دارد که از وسط چرخ ها می گذرد. این لوله هم آب را آبپاش ها می رساند و هم باعث حرکت چرخ ها می شود .حرکت دستگاه از یک محل به محل بااستفاده از موتور بنزینی که از طریق جعبه دنده و زنجیر به چرخ های کناری متصل است انجام می شود. این دستگاه برای آبیاری گیاهان پا کوتاه مانند غلات، علوفه و چغندر قند مناسب است.
آبیاری دوار مرکزی(سنتر پیوت):
این دستگاه برای آبیاری انواع گیاهان پا بلند و پا کوتاه می تواند مورد استفاده قرار گیرد. دستگاه آبیاری دوار مرکزی از قطعاتی چون لوله عمودی، لوله اصلی(افقی)، تابلو کنترل، پاشنده ها و چرخ ها تشکیل شده است. برای انجام آبیاری با این دستگاه، ابتدا آب با فشار وارد پاشنده ها می شود. لوله اصلی در این دستگاه بر روی پایه های مثلثی شکت قرار می گیرد که هر یک از پایه ها دارای دو چرخ هستند. آب از طریق لوله های اصلی که در حدود سه متر از زمین فاصله دارند وارد آب پاش ها می شوند و عمل آبیاری انجام می گیرد. مسیر حرکت دستگاه در این روش به صورت دایره ای بوده و سطح آبیاری شده هم دایره ای شکل است. این دستگاه را یک تابلو کنترل می کند و اگر در موقع آبیاری اشکالی به وجود آید آبیاری خود به خود قطع می شود. در استفاده از این دستگاه باید سعی کرد که مسیر چرخ ها صاف و هموار و تا حدودی سفت باشد. این روش برای آبیاری خاک های شنی و زمین های هموار و نسبتا هموار توصیه می شود .
فواید این دستگاه عبارت است از:
- به نیروی کارگر زیادی نیاز ندارد.
- در مصرف آب صرفه جویی می شود.
- چون فاصله آب پاش ها از زمین زیاد است، برای آبیاری محصولات پا بلند مانند ذرت می توان از این دستگاه استفاده کرد.
- به دلیل نبودن کانال های آب رسانی، عملیات آماده کردن زمین و مراحل کاشت، داشت و برداشت سریع تر و بهتر انجام می شود.
آبیاری بارانی خطی (لینیر):
این دستگاه شبیه آبیاری بارانی دوار مرکزی است. با این تفاوت که مسیر حرکت این دستگاه به صورت مستقیم است و زمین را چهار گوش آبیاری می کند. زمین های نسبتا مسطح و چهار گوش را به خوبی می توان با روش آبیاری کرد. از فواید دیگر این دستگاه این است که جریان بارانی یکنواختی دارد و توسط باد به هم نمی خورد و به طور یکسان تمام مزرعه را آبیاری می کند.
آبیاری قطره ای:
آبیاری قطره ‌ای عبارتست از روشی که طی آن آب با فشار کم از روزنه یا وسیله‌ای به نام قطره چکان از شبکه خارج و به صورت قطراتی در پای بوته ریخته می‌شود. شبکه‌ای که آب را در سراسر مزرعه توزیع می‌نماید به کمک قطره چکان و با فشار کم در روی زمین پاشیده می‌شود. از مشخصات این روش تحویل آب به گیاه با فشار کم در منطقه ریشه‌ها، در سطح زمین (در زیر خاک) خواهد بود.
روش آبیاری قطره‌ای سالیان دراز در فرانسه و در کشورهای دیگر برای آبیاری در گلخانه‌ ها مورد استفاده بوده است. در ایران این روش در دهه پنجاه ابداع شد و سطوح بزرگی با این روش آبیاری شدند ولی با مرور زمان مزایا و معایب این روش مشخص شد. هزینه‌های زیاد و تکنیک ‌های نسبتا پیشرفته این روش و نمک ها و مواد جامد معلق در آب های ایران از معایب آبیاری قطره‌ای بوده و باعث شده که کشاورزان کمتر از این روش آبیاری استفاده کنند ولی این دلیل نیست که روش آبیاری قطره ‌ای را مطرود بدانیم و در پی رفع معایب آن باشیم.
تشکیلات آبیاری قطره ‌ای:
منبع آبی، موتورپمپ، سیکلون، *****شن، تانک کود، مرکز کنترل، *****توری، لوله اصلی، لوله آبرسانی، لوله‌های جانبی یا لوله‌های فرعی، قطره چکان.
طرز کار شبکه آبیاری قطره ‌ای:
آب توسط پمپ از منبع آب به داخل شبکه پمپ شده و ضمن عبور از سیکلون، شن و مواد خارجی خیلی درشت آن ته نشین می‌شود. در ***** بقیه مواد جامد معلق در آب گرفته می‌شود. بخشی از آب وارد تانک کود شده با حل مقداری کود در آب این محلول از انتهای دیگر تانک خارج و مجددا وارد جریان اصلی آب می‌گردد. آب پس از عبور از ***** توری وارد لوله‌های توزیع کننده شده و مرکز کنترل این مجموعه را هماهنگ می‌کند. در حال حاضر این روش آبیاری برای محصولات گران قیمت اقتصادی بوده و گیاهان گلخانه‌ای و کلیه گیاهانی که کشت آن زیر پلاستیک صرفه اقتصادی داشته باشد امکان پذیر است. ولی برای غلات، حبوبات، گیاهان علوفه‌ای و سایر محصولاتی که قیمت آن پائین است صرف نمی‌کند.
انتخاب قطره چکان:
انتخاب قطره چکان مهم ترین کاری است که در یک شبکه آبیاری قطره‌ای باید انجام گیرد. انتخاب صحیح باعث می‌شود که هزینه‌های نگهداری به مقدار زیاد کاهش می‌یابد و زیان های ناشی از مسدود شدن مجرا (هزینه تعویض قطره چکان، آبیاری نشدن بوته‌هایی که قطره چکان آن بند آمده و در نتیجه کاهش محصول) در بر خواهد داشت.
انواع قطره چکان ها:
ساده‌ترین قطره چکان لوله‌ای است که در طول آن به فواصل مختلف روزنه‌ های بسیار ریزی ایجاد شده و آب از این روزنه‌ها خارج می‌شود.
قطره چکان دکمه‌ای:
این قطره چکان ها کوچک بوده و دارای دهانه کوچکی به قطر کمتر از یک میلیمتر هستند. با سوراخ کردن لوله‌های آبرسانی فرعی این قطره چکان ها در آن سوراخ ها قرار می‌گیرند. آب از دهانه وروی داخل قطره چکان شده و پس از طی بدنه از دهانه خروجی آن به سطح خاک می‌چکد. از مزایای این قطره چکان ارزانی قیمت آن و سرعت نصب و ساده بودن کار با آن هاست.
قطره چکان با مجرای طولانی:
این نوع قطره چکان در مسیر لوله فرعی قرار گرفته و آب از دهانه ورودی وارد قطره چکان شده و پس از طی مسیر مارپیچ طولانی از دهانه خروجی خارج می‌گردد. عیب عمده این قطره چکان احتمال مسدود شدن مسیر در اثر رسوبات نمکی و یا ذرات جامد معلق در آب می‌باشد. این قطره چکان قابل تعمیر نبوده و در اثر انسداد مجرا باید با آب اسید شسته و یا تعویض شود.
قطره چکان صفحه‌ای:
‌این قطره چکان از چند صفحه منطبق بر هم تشکیل شده بطوری که هر صفحه دارای دیواره عرضی عمودی بر صفحات است. آب در مسیر خود ‌این دیواره‌های عرضی را دور زده و از سوراخ انتهایی به صورت قطره خارج می‌شود. مجموعه این صفحات روی هم قرار گرفته و به قطره چکان شکل صندوقی کوچکی می‌دهد.
قطره چکان چند دهانه‌ای:
برای آبیاری درختان در باغ های میوه اجبارا از قطره چکان هایی که با فشار زیادتر و با چند دهانه خروجی آب را به پای درخت برسانند استفاده می ‌شود. به هر یک از دهانه‌ها لوله باریکی وصل شده و آب را تا فاصله چند متری منتقل می‌نماید. بدین ترتیب با یک یا دو قطره چکان می‌توان نسبت به آبیاری یک درخت اقدام نمود. تعداد این خروجی‌ها از 5 - 1 متغیر است.
تجمع نمک در آبیاری قطره ‌ای:
آب آبیاری دارای مقداری نمک محلول است که ممکن است موجب مسدود شدن مجرای قطره چکان ها شود. بعضی وقت ها هم این نمک ها همراه آب آبیاری وارد منطقه ریشه‌ها شده و زیان فراوانی به گیاه وارد می‌سازد. برای شست و شوی این نمک ها به دو روش عمل می‌کنند. در زمستان از آب رودخانه ‌ها و یا جریان های سطحی حاصله از بارندگی یا آب های اضافی موجود در منطقه برای شست و شوی نمک های فوق استفاده می‌شود .
نکته مهم: هر دو سال یک بار زمین های آبیاری قطره‌ای را با روش کرتی کشت و آبیاری می‌کنند.