سویا

گیاه‌شناسى سویا سویا با نام علمى Glycinemax و از تیره نخود (Fabaceae (Legominosae مى‌باشد. این گیاه یک‌ساله، دولپه و علفى است که به‌ دو صورت دانه‌اى و علوفه‌اى مورد کاشت و بهره‌بردارى قرار مى‌گیرد. چنانچه به‌منظور تولید دانه کشت شود در گروه حبوبات و اگر تولید علوفه مورد نظر باشد در گروه بقولات Legomes قرار مى‌گیرد. آمادهسازی زمین برای زراعت سویا

سویا گیاهى تابستانه است که با توجه به‌نوع رقم و شرایط اقلیمى منطقه از نیمه‌بهار تا اوایل تابستان کشت مى‌شود. چنانچه به‌عنوان کشت دوم در نظر گرفته شود شخم اولیه بلافاصله پس از برداشت محصول زده مى‌شود و اگر کشت اول باشد تخم اولیه ابتداى پائیز و شخم ثانویه و تسطیح قبل از کاشت انجام مى‌شود.

هدف نهائى و اساسى از آماده‌سازى زمین براى کشت عبارت از تهیه یک بستر مناسب براى استقرار و رشد بذر است. یک بستر مطلوب عبارت است از خاک نرم و مسطح که ماشین‌آلات بتوانند بذر را در یک عمق مناسب و به‌طور یک‌دست کشت کنند و تماس بین بذر و خاک برقرار شود. از انجام عملیات اضافى باید پرهیز نمود، زیرا ممکن است باعث فرسایش و تخریب خاک شود. بعد از شخم نیز باید از حداقل عملیات استفاده کرد تا از فشردگى زیاد خاک جلوگیرى شود.

زمان کاشت سویا

حداقل حرارت خاک براى جوانه‌زدن و سبز شدن سویا حدود ۱۵ درجه سانتى‌گراد و دماى مطلوب آن حدود ۳۰ درجه سانتى‌گراد است. اما غیر از درجه حرارت، عوامل دیگرى در تعیین تاریخ کاشت مؤثر هستند که عبارتند از: نوع رقم، زمان برداشت کشت قبلى (اگر به‌عنوان محصول دوم کشت شود)، شرایط اقلیمى منطقه و فتوپریود. به‌طور کلى بهترین تاریخ کشت سویا براى هر منطقه و ارقام مورد نظر باید با انجام آزمایشات مشخص گردد. زمان تقریبى کاشت این گیاه به‌عنوان محصول مستقل بهاره در نواحى معتدل تا سرد کشور از نیمه اردیبهشت تا اواسط خرداد است. چنانچه به‌عنوان کشت دوم در نظر گرفته شود، بسته به‌ زمان برداشت محصول قبلى از اواسط اردیبهشت تا اواسط تیرماه به کشت آن اقدام مى‌گردد. تأخیر در کشت و یا کشت دیرهنگام، باعث کاهش رشد رویشى بوته مى‌شود. که براى جبران آن، فواصل بین ردیف را نزدیک به‌هم در نظر مى‌گیرند.

انتخاب رقم براى سویا

با توجه به وضعیت آب و هوائى منطقه و طول فصل زراعى و نیز عرض جغرافیائى ناحیه نسبت به انتخاب رقم اقدام مى‌گردد. همانطور که گفته شد ارقام سویا در ۱۴ گروه رسیدگى طبقه‌بندى مى‌شوند و از زودرس‌ترین (گرون ۰۰) تا دیررس‌ترین(گروه ۱۴) را شامل مى‌گردند. از طرفى زودرس‌ترین ارقام روزکوتاه‌ترین آنها هم مى‌باشد و دیررس‌ترین آنها، روز بلندترین رقم هست.پس با توجه به‌عرض جغرافیائى و وضعیت منطقه از لحاظ فتوپریود مى‌توان رقم مناسب را انتخاب نمود.

در کشور ما معمولاً ارقام زودرس در نواحى آذربایجان و سردسیر کشت مى‌شوند. ارقام متوسط رس در نواحى شمالی، مرکزى و خراسان و ارقام دیررس در نواحى گرمسیرى همچون خوزستان کشت مى‌گردند.

روش کاشت سویا

مناسب‌ترین عمق کاشت ۵-۳ سانتى‌متر و فاصله ردیف‌ها ۸۰-۴۰ سانتى‌متر مى‌باشد. هر چه رقم زودرس‌تر باشد.، تراکم زیادتر مطلوب خواهد بود. در صورتیکه خاک مورد کشت، سبک باشد و مشکل سله‌بندى وجود نداشته باشد، مى‌توان سویا را به‌صورت کرتى با فاصله ردیف ۴۰ سانتى‌متر کاشت.

قبل از کاشت مى‌بایست بذور سویا را آغشته به باکترى تثبیت‌کننده ازت کرد. این عمل به‌چند طریق صورت مى‌گیرد:

- پودر باکتری: مرسوم‌ترین روش بوده و شامل مواد آلى و باکترى است که بذر سویا با این پودر قبل از کاشت آغشته مى‌گردد.

- فرمول مایع: این فرمول شامل مایعى است که باکترى‌ها در آن معلق بوده و هم‌زمان با کشت بذر به داخل خاک ریخته مى‌شود.

- فرمول گرانول : این فرمول، همراه با حشره‌کش در زمان کاشت به داخل خاک افزوده مى‌شود.

- بذور آغشته شده: این فرمول تنها شامل رایزوبیوم بوده که قبل از کاشت، بذور را به آن آغشته نموده و سپس اقدام به کشت مى‌نمایند.

عملیات کشت در روش کرتى با بذر کار غلات و در ورش ردیفى با ردیف کار ذرت یا ردیف کار چغندرقند انجام مى‌گیرد. به‌طور کلى میزان بذر مصرفى و تراکم کاشت بسته به نوع رقم، شرایط اقلیمى و هدف تولید از ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار بوته در هکتار (۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار متفاوت است).

مراحل داشت:

آبیارى سویا

سویا در مراحل رشد رویشى به کم آبى نسبتاً مقاوم است که با افزایش سن گیاه، نیاز آبى آن نیز افزایش مى‌یابد. در مراحل رشد زایشى نسبت به کم آبى حساس مى‌باشد، به‌خصوص در مراحل R₁ و R₂، اما در مراحل R₃ و R₄ که نوعى رشد رویشى محسوب مى‌شود، آبیارى باید به‌طور موقت قطع گردد، زیرا آبیارى باعث افزایش غیرمعمول عملکرد بیولوژیکى مى‌شود. در مراحل R₅ و R₆ آبیارى مى‌شود و یک هفته قبل از برداشت آبیارى را قطع مى‌کنند. معمولاً اولین آبیارى را بلافاصله پس از کاشت و دومین آبیارى را با فاصله کمى از آبیارى اول و به‌میزان کم انجام مى‌دهند. آبیارى‌هاى بعدى نیز با دوره ۱۰ تا ۱۵ روز صورت مى‌گیرد. در مناطقى که بارندگى ۱۰۰۰-۶۰۰ میلى‌متر باشد مى‌توان سویا را به‌صورت دیم کشت و کار نمود. میزان آب مصرفى سویا از ذرت، گندم و جو بیشتر و در مقایسه با یونجه کمتر مى‌باشد. آبیارى نیز همچون سایر فاکتور‌هاى گیاهى تابع رقم و شرایط اقلیمى است ک میزان آب مورد نیاز براى هر رقم مشخص مى‌باشد.

شرایط اقلیمى و خاکى سویا

با افزایش برنامه اصلاح نژاد سویا و متعاقب آن تولید ارقام سازگار با شرایط گوناگون، دامنه کشت این گیاه بسیار گسترش یافته است. سویا گیاهى است روز کوتاه و مخصوص مناطق حارهّ که با کانادا، شوروى سابق، آرژانتین، آفریقاى جنوبى و استرالیا انطباق دارد. اما در عملیات اصلاح‌نژاد ارقام روز بلند وحتى خنثى هم پدید آورده‌اند.

هر چه رقم دیررس‌تر باشد عکس‌العمل آن به‌طول روز بیشتر شده و گل‌دهى آن در روزهاى بلند با تأخیر بیشترى انجام مى‌گیرد. سویا جزو گیاهان گرما دوست است و از این لحاظ مشابه ذرت مى‌باشد. به گرما و نور فراوان نیاز دارد و سایه اندازهٔ علف‌هاى هرز تولید دانه را در این گیاه کاهش مى‌دهد. سویا در حرارت ۳۰ درجه سانتى‌گراد خاک، به‌سهولت و به‌سرعت سبز شده و از خاک خارج مى‌شود، درجه حرارت ۲۰ باعث تأخیر در رویش و دماى ۱۰ درجه سانتى‌گراد منجر به‌کندى رویش خواهد شد. حداقل درجه حرارت براى مراحل رشدى سویا ۱۰ درجه سانتى‌گراد مى‌باشد. حرارت زیاد (بیش از ۳۵) باعث کاهش رشد میانگره‌ها مى‌شود و دماى کمتر از ۲۵ درجه سانتى‌گراد گل‌دهى و رسیدن سویا را به تأخیر مى‌اندازد. سویا به خشکى حساس است و در مرحله سبز شدن به رطوبت زیاد حساسیت نشان مى‌دهد. اما در مراحل گل‌دهى تا نزدیکى رسیدگی، به‌رطوبت خاک نیاز دارد. سویا به‌بافت خاک حساسیت دارد و به‌خصوص بافت‌هاى سنگین خاک باعث تأخیر در جوانه‌زدن و یا عدم جوانه‌زدن خواهد شد، البته به شورى خاک نیز حساس مى‌باشد زیرا در این PH، باکترى‌هاى رایزوبیوم فعال‌تر عمل خواهند کرد. سویا به‌طول روز (فتوپریود) بسیار حساس است و این مشکل بزرگى در انتخاب رقم به‌شمار مى‌رود، زیرا ممکن است ۱۵ دقیقه تفاوت در طول روز مانع تولید گل در یک واریته خاص گردد. به‌طور کلى ارقام زودرس نسبت به‌ارقام دیررس در روزهاى بلندترى تولید گل مى‌کنند.

ترکیب و خواص غایی سویا دانه سویا حاوى پروتئین، چربی، هیدرات کربن و عناصر معدنى است. پروتئین و چربى (لیپید) قسمت اعظم ارزش سویا را شامل شده و حدود ۶۰ درصد ترکیبات دانه را تشکیل مى‌دهند. میزان ترکیبات دانه سویا به‌شدت تحت‌تأثیر شرایط آب وهوائى و رقم آن قرار دارد. در جدول (مقدرا تقریبى مواد تشکیل دهنده بذر سویا) مقدار تقریبى مواد تشیل‌دهنده بذر مشخص شده است.

جدول مقدار تقریبى مواد تشکیل‌دهنده بذر سویا

ترکیبات پروتئین چربى فیبر هیدرات‌کربن رطوبت مواد معدنى مقدار (%) ۵۰-۳۰ ۲۵-۱۳ ۶/۳-۲/۶ ۳۴-۱۴ ۹/۴-۵ ۶/۴-۳/۳

ارقام مهم سویا

ارقام سویا را مى‌توان از لحاظ مورد مصرف در ۳ گروه علوفه‌ای، روغنى و حبوبات قرار داد. ارقام علوفه‌اى داراى دانه کوچک به رنگ سبز مایل به سیاه. ساقه‌هاى ظریف و شاخ و برگ زیادترى در مقایسه با ارقام رونى مى‌باشند. رنگ دانه در ارقام روغنى زرد است. ارقامى که به‌مصرف خوراکى مى‌رسند، داراى دانه‌اى به‌رنگ قهوه‌اى مى‌باشند. ارقام سویا از نظر گروه‌هاى رسیدگى به ۱۴ تیپ تقسیم‌بندى مى‌شوند و به‌هر یک از این تیپ‌ها یک کد را نسبت مى‌دهند که عبارتند از: 00, 1.0 , 2, ......12. زودرس‌ترین ارقام در تیپ 00 و دیررس‌ترین آنها در تیپ ۱۲ قرار مى‌گیرند. ارقام دیررس در نواحى استوائى و ارقام زودرس در نواحى شمال کشت مى‌شوند. در ایران از ارقام ۲ تا ۷ استفاده مى‌شود. با توجه به دامنه گسترده رسیدگى در ارقام سویا، مى‌توان آنها را در تمام نقاط دنیا کشت نمود. توزیع تیپ‌هاى مختلف در ایران به‌شرح زیر است: ۱. تیپ ۷-۶ در خوزستان ۲. تیپ‌هاى ۳و ۴ و ۵ در نواحى مرکزی، خراسان و شمال ۳. تیپ ۳-۲ در نواحى سرد و کوهستانى (آذربایجان) در مورد ارقام سویا مى‌توان گفت: دیررس‌‌ترین رقم، روز بلندترین هم هست و زودرس‌ترین آنها، روز کوتاهترین مى‌باشد.

آفات سویا

مهم‌ترین آفات سویا که در نقاط مختلف کشور شایع مى‌باشند عبارتند از: عسک، تریپس، شته، کنه دو نقطه‌ای، آگروتیس، کارادرینا و برخى دیگر از برگ‌خوارها و غلاف‌خوارها. همچنین مگس 'هیله میا' یا 'کلس بوبیا' به‌خصوص در مراحل کشت دیرهنگام سویا و یا عمق نامناسب، بذرها را از بین مى‌برد.

جمعیت بسیارى از آفات را مى‌توان با یخ آب زمستانه، شخم پائیزه و تناوب زراعى کاهش داد. کنترل شیمیائى زمانى انجام مى‌شود که آفت مزبور، خسارت خود را آغاز نموده باشد.

علف‌هاى هرز سویا

گیاهچه‌هاى جوان سویا نمى‌توانند با بسیارى از علف‌هاى هرز مناطق گرمسیرى که رشد سریع دارند رقابت کنند و دفع علف‌هاى هرز در این دوره بیشترین اهمیت را دارد. اولین وجین مکانیزه را درهنگام ۱۰ تا ۱۵ سانتى‌مترى انجام مى‌دهند. قبل از آن نیز با کمک چنگک یا دندانه سبک انگشتى با علف‌هاى هرز بین ردیف‌ها مبارزه مى‌کنند، اما پس از رشد گیاه وجین مکانیزه باعث خسارت به بوته‌ها خواهد شد.

بهتر است مبارزه با علف‌هاى هرز سویا قبل از کاشت صورت مى‌گیرد و پس از کاشت فقط برخى از علف‌هاى هرز سمج را با وجین از بین برد، البته سویا پس از ۶ تا ۸ هفته به‌خوبى قادر است با اکثر علف‌هاى هرز رقابت کند.

مهمترین علف‌هاى هرز مزارع سویا عبارتند از: تاج‌ریزى Solanum nigrum، تاج‌خروس Amarantus retroflexus، خرقه- Portulaca oleracea ، سلمه -Chenopodium album، و در مبارزه شیمیائى باید بسیار دقت نمود، چرا که این گیاه به بسیارى از علف‌کش‌ها حساس است.

علف‌کش‌هاى قبل از کاشت مانند تریفلورالین، اپتام و لاسو و علف‌کش‌هاى قبل از سبز شدن مانند داکتال، آلاکلور و لینوران مى‌توانند تأثیر مثبتى در کنترل علف‌هاى هرز سویا بر جاى بگذارند.

چنانچه شدت هجوم علف‌هاى هرز زیاد باشد در اواسط فصل مى‌توان از علف‌کشD-B ۲.۴ استفاده نمود.

علف‌کش‌هاى سویا باید دقیقاً با میزان پیشنهادى مصرف شوند. مصرف کمتر یا بیشتر منجر به عدم کنترل یا خسارت به‌ بوته‌هاى سویا خواهد گردید. همچنین باقى‌مانده علف‌کش‌هاى سال قبل مانند آترازین (که در مورد ذرت استفاده مى‌شود) باعث صدمه به بذر سویا شده سبب کاهش تراکم و میزان عملکرد مى‌شود.

بیمارى‌هاى سویا

مهم‌ترین بیمارى‌هاى سویا نیز عبارتند از: پوسیدگى فایتوفتورا، رایزوکتونیا، پوسیدگى اسکلروتینیا، پوسیدگى زغالى (ماکروف مینا)، لکه ارغوانى و سفیدک‌هاى داخلى و خارجی. براى مبارزه با این بیمارى‌ها مى‌بایست از ارقام مقاوم، تناوب‌هاى زراعى مناسب، بذر مرغوب و قارچ‌کش‌هاى سیستماتیک استفاده نمود. ضمناً ویروس‌ها به‌خصوص ویروس موزائیک سویا نیز بوته‌هاى سویا را بیمار مى‌کند ولى خسارت ناشى از آنها در ایران برآورده نشده است.

برداشت

معمولاً برداشت سویا زمانى انجام مى‌شود که غلاف‌ها زرد و خشک شده‌اند، یعنى رطوبت آنها به حدود ۱۲% تقلیل یافته باشد. اگر غلافها از این مقدار بیشتر خشک شوند، ریزش دانه‌ها افزایش خواهد یافت. برداشت سویا هم به‌صورت دستى و هم به‌صورت مکانیکى صورت مى‌گیرد. در ایران براى برداشت مکانیکی، کمباین مخصوصى وجود ندارد، اما از کمباین غلات استفاده مى‌شود. استفاده مؤثر از کمباین، مستلزم ارقامى است که داراى ارتفاع متوسط تا بلند، تعداد شاخه‌هاى جانبى اندک بوده و غلاف‌ها نیز در نیمه فوقانى گیاه متمرکز باشند. برداشت محصول به‌وسیله کمباین در صورتى مقرون به‌صرفه است که تیغه درو، به‌اندازه کافى در ارتفاع پائین کار گذاشته شود. به‌طور کلى هر نوع کمباینى که مخصوص حبوبات باشد و درست تنظیم شود، براى برداشت سویا مناسب است. درصورتى که کمباین غلات نتواند براى برداشت سویا به‌درستى تنظیم شود و یا رقم کشت شده براى برداشت مکانیزه مناسب نباشد بوته‌هاى سویا را با دست چیده، سپس به‌داخل کمباین مزبور مى‌اندازند تا خرمن‌کوبى شود.

مراحل پس از برداشت و فرآورى سویا

به‌طور متوسط از هر صد کیلوگرم دانه ارقام روغنى سویا، ۱۸ کیلوگرم روغن (به‌وسیله حلال) و ۷۶ کیلوگرم کنجاله، حاوى ۴۰درصد پروتئین به‌دست مى‌آید. روغن سویا براى طبخ، تهیه مارگارین، مایونز، مصارف صنعتى (همچون تهیه صابون، رنگ، رزین و روغن‌هاى خشک‌شونده)، تهیه دسرهاى یخ‌زده، روغن‌هاى قنادی، بستنى‌هاى چوبی، پوشش بستنى و کرم سفید‌کننده قهوه مورد استفاده قرار مى‌گیرد. روغن نیمه‌خشک‌شونده سویا در تهیه رنگ، رزین و مرکب چاپ به‌کار مى‌رود.

استفاده از کنجاله سویا به‌عنوان کود، توسط ژاپن از سال ۱۸۹۵ سبب رواج مصرف کنجاله شد، اما مصرف کنجاله این گیاه در کشورهاى صنعتى براى تهیه گوشت گیاهى معمول مى‌باشد. در این کشورها سهم مواد استخراج شده از سویا، در تولید غذاهاى مختلف، به‌طور روزافزون در حال افزایش است. ارزش بالاى پروتئین سویا نشانگر پتانسیل آن در بهبود وضع تغذیه مردم کشورهاى فقیر مى‌باشد.

انتظار مى‌رود به‌دلیل رشد سریع جمعیت، مصرف فرآورده‌هاى پروتئینى سویا در تغذیه انسان افزایش یابد. پروتئین‌هاى فعال سویا با داشتن خواصى مانند امولسیون، تخلخل آفرینى و بافت‌زائی، امروزه توسط بسیارى از تولید‌کنندگان مواد خوراکى در شیرینی، لبنیات و غذاهاى گوشتى مصرف مى‌شوند.

به‌طور کلى کنجاله بدون چربى سویا براى انسان و حیوان یک غذاى پروتئینى محسوب مى‌شود. انواع فرآورده‌هاى پروتئینى سویا که به‌بازار عرضه مى‌گردند شامل کنجاله سویا، آرد سویا، کنستانتره پروتئین سویا و ایزولات‌هاى پروتئینى هستند. کنسانتره و ایزولات‌هاى پروتئین سویا به‌دلیل خاصیت ژلاتینى و پایدارى خواص امولسیون، به‌عنوان جانشین مواد جامد شیر بدون چربى در تهیه فرآورده‌هاى گوشتى استفاده مى‌شود. افزودن آرد سویا به خمیر نان میزان نان را افزایش مى‌دهد و چنانچه به گوشت کوبیده افزوده گردد به‌دلیل خاصیت نگهدارى آن سبب افزایش محصول سرخ شده مى‌شوند.

همچنین از سویا شیرى تهیه مى‌گردد که در تغذیه نوزادان بسیار مفید مى‌باشد و براى آن دسته از نوزادانى که به‌ شیر گاو حساسیت دارند مناسب است