روش تکثیر و قلمه گیری

تهیه قلمه به چهار شکل است:قلمه ساقه، قلمه ریشه، قلمه برگ و قلمه جوانه برگ.

الف) قلمه ساقه:

متداول ترین نوع قلمه ساقه است. در این روش قسمتی از شاخه که جوانه جانبی یا انتهایی دارد،از گیاه مادری جدا و برای ریشه زایی در محیط مناسب قرارمیدهند. پس از تولید ریشه، آن را به صورت مستقل میکارند.قلمه ساقه را بر اساس میزان رسیدگی و بلوغ چوب در چهار گروه تقسیم بندی می کنند.

۱- قلمه چوب سخت (خشبی): این نوع قلمه از چوبهای سخت و رسیده گونه های خزان دار و به هنگام استراحت یعنی در اواخر پاییز و زمستان، از چوب یکساله تهیه می شود. این قلمه‌ها بعد از برگ ریزان و قبل از سبزشدن جوانه‌های گیاه مادری در زمستان و از شاخه‌های فصل جاری گرفته می‌شود ولی این کار نباید دیرتر از اواسط زمستان انجام گیرد. در حالیکه قلمه زنی زودتر انجام گیرد، بخاطر وجود خواب در جوانه‌ها مخصوصا در مورد گیاهان مناطق سردسیری و معتدله امکان جوانه زنی و ریشه زایی وجود نخواهد داشت.

معمولاً گیاهان چوبی خزان دار بدین طریق ازدیاد می شوند اما برخی گونه های پهن برگ همیشه سبز و درختچه های زینتی خزان دار نیز با این نوع قلمه قابل تکثیر هستند. بعضی از مهمترین گیاهان که از قلمه چوب سخت آنها برای ازدیاد استفاده می شود عبارتند از : انجیر، به، زیتون، توت، انگور، انار، بید، سپیدار، برگ نو، یاس زرد، پیچ امین الدوله و گل سرخ.

به هنگام تهیه قلمه باید توجه داشت که از گیاهان مادری سالم و قوی استفاده کرد و ابزار لازم برای این کار مانند قیچی و چاقو دارای تیغه های تیز و عاری از عوامل بیماری زا باشند. معمولاً در ابتدا شاخه های با رشد متوسط و میان گره عادی انتخاب می شوند تا از قسمت های وسط و پایین آنها برای تهیه قلمه چوب سخت استفاده شود.

طول این نوع قلمه می تواند بین ۷۵-۱۵ سانتی متر باشد. بهتر است در پایین قلمه و در نزدیکی زیر یک گره برشی مورب زده شود و برش بالائی یک سانتی متر بالاتر از آخرین گره زده می شود. قطر قلمه چوب سخت در گونه های مختلف متفاوت بوده و غالباً بین ۲۵-۶ میلی متر تغییر می کند. به عبارت دیگر در هر گونه گیاهی برای رسیدن به ریشه دهی مطلوب، قلمه ساقه باید با قطر معینی انتخاب شود.

قلمه خشبی با توجه به این که چه مقدار از چوب سال قبل را دارد، به سه دسته تقسیم میشود:

1. قلمه خشبی ساده :

     این نوع قلمه خشبی از یک قطعه شاخه یکساله تهیه میشود و بدون چوب سال قبل است.

2. قلمه خشبی پاشنه دار:

     در این نوع قلمه، تکه کوچکی از شاخه دوساله نیز همراه شاخه یکساله است.

3. قلمه خشبی قنداقه دار:

     در این نوع، چند سانتیمتر از شاخه دوساله باشاخه یکساله همراه است; یعنی نسبت به قلمه پاشنه دار مقدارشاخه دوساله بیشتر است.

۲- قلمه چوب نیمه سخت(نیمه خشبی): چنین قلمه هایی را معمولاً از سوزنی برگان چوبی همیشه سبز تهیه می کنند با وجود این قلمه های تابستانه برگدار که از چوب های نیمه رسیده گیاهان خزان دار گرفته می شوند قلمه چوب نیمه سخت محسوب می شوند. قلمه گونه های پهن برگ همیشه سبز را در تابستان از شاخه های سال جاری و چوبی ها که نیمه رسیده هستند تهیه می کنند.

در قلمه‌های نیمه خشبی وجود برگ همیشه ضروری نیست ولی نگه داشتن یک یا دو برگ کامل و یا نصف پهنک جهت ریشه‌زایی کمک می‌کند. در هر موقع از سال می‌توان این نوع قلمه را گرفت ولی اکثرا در اواخر بهار که شرایط برای ریشه دار کردن قلمه‌ها مساعد است.

این نوع قلمه از قسمت انتهایی شاخه، برگدار و به طول ۱۵-۱۰ سانتی متر است که برگ های پایین قلمه را باید حذف کرد و چند برگ جوان در انتهای آن باقی گذاشت.

به دلیل برگدار بودن این نوع قلمه بایستی آنها را در شرایطی نگهداری کرد که اتلاف آب از سطح برگهای قلمه به حداقل برسد که در سطح وسیع و تجارتی از سیستم مه افشانی برای این منظور استفاده می کنند. علاوه بر آن کاربرد مواد تنظیم کننده رشد، یا گرما و محیط کاشت مخلوط پرلیت و پیت با نسبت ۱:۱ برای ریشه زایی بهتر در این نوع قلمه ها موثر است.

به عنوان مثال بسیاری از درختچه ای زینتی مانند کاملیا و برخی گونه های درختان میوه نظیر مرکبات و زیتون با این روش قابل تکثیر هستند.

۳- قلمه چوب نرم (چوب سبز): تفاوت آشکار قلمه چوب نرم با قلمه های چوب سخت و نیمه سخت آن است که قلمه چوب نرم دارای انعطاف پذیری بیشتری است به طوری که به آسانی می توان آن را خم کرد زیرا این نوع قلمه را از شاخه های جدید و نرم بهاره و از گونه های خزان دار یا همیشه سبز تهیه می کنند و به این دلیل که فرصت کافی برای رشد نداشته اند مقدار مواد کریوهیدراته در آنها کمتر است.

یاس، ماگنولیا، پیراکانتا، خرزهره و بسیاری دیگر از انواع درختچه های زینتی را می توان با قلمه چوب نرم ازدیاد کرد. با اینکه قلمه چوب نرم درختانی مانند افرا، سیب، هلو، گلابی، زردآلو و گیلاس نیز در زیر سیستم مه افشانی ریشه دار می شوند اما گونه های میوه ای را بدین روش تکثیر نمی کنند.

معمولاً قلمه چوب نرم آسان تر و سریع تر از انواع قلمه و در مدت ۵-۲ هفته ریشه دار می شوند اما به مراقبت بیشتری نیاز دارند . به دلیل برگدار بودن، شرایط مناسب برای حفظ آب برگها لازم است. دمای مناسب ریشه زایی حدود ۲۵ْ-۲۰ سانتی گراد بوده و به مواد تنظیم کننده رشد پاسخ خوبی می دهند.

برای تهیه این قلمه باید به سرزنی شاخه های اصلی، تعداد زیادی شاخه جانبی تولید کرد و سپس از آنها قلمه گرفت.

قلمه چوب نرم به طول ۱۲-۷ سانتی متر بوده و حداقل دارای دو گره است و همانند قلمه چوب نیمه سخت فقط چند برگ در انتها دارد و اگر غنچه یا گل بر روی آن وجود دارد بایستی حذف شوند. این نوع قلمه را نمی توان مدت زیادی در هوای آزاد نگهداشت و حتی قابل خیساندن در آب نیستند و بهتر است قلمه های چوب نرم را در داخل کیسه پلاستیکی مرطوب و در محلی خنک و سایه نگهداری کرد.

• قلمه علفی: این قلمه‌ها از شاخه‌های علفی و در حال رشد بطول ۱۵ – ۱۰ سانتیمتر برداشته می‌شوند و با نگهداری چند برگ جوان ( برگ ۳ – ۲ ) در بسترهای مناسب مانند ماسه شسته یا پرلیت کاشته می‌شود. شرط موفقیت در قلمه‌های علفی آلوده نشدن آنها به امراض قارچی و حفظ رطوبت طبیعی با استفاده از نایلون یا شیشه روی آنها و نیز رساندن نور کافی به قلمه‌ها جهت انجام فتوسنتز و تامین مواد غذایی از طریق فتوسنتز توسط برگهای نگهداری شده می‌باشد.

استفاده از پا گرما و مواد تنظیم کننده رشد اثر خوبی در ریشه زایی آنها دارد اما به دلیل ریشه زایی سریع و درصد موفقیت بیشتر نسبت به سایر قلمه ها، از این موارد کمتر استفاده می شود با وجود این دقت کافی در تعیین بستر کاشت مناسب برای ریشه زایی لازم است. بعلاوه اگر قلمه های علفی از شاخه های انتهایی گرفته شوند یا به عبارتی دارای جوانه انتهایی باشند، درصد موفقیت و سرعت ریشه زایی در آنها (به ویژه در شرایط نامطلوب) بیشتر از قلمه های فاقد جوانه انتهایی خواهد بود این موضوع در خصوص قلمه های چوب نرم نیز صادق است.

شمعدانی، بگونیا، داودی، حسن یوسف، میخک و دیفن باخیا برخی از گیاهانی هستند که با قلمه علفی تکثیر می شوند.

ب) قلمه ریشه:

معمولاً گیاهانی که توانایی تولید جوانه نابجا بر روی ریشه خود دارند توسط قلمه ریشه تکثیر می شوند. بهترین زمان تولید قلمه ریشه اواخر پاییز و یا اوایل بهار است، هنگامی که هنوز ریشه دهی آغاز نشده است. بسته به نوع و ظرافت ریشه می توان آنها را به قطعاتی با طول ۱۵-۳ سانتی متر تقسیم کرد، مسلم است که ریشه های کوچک با طول کمتر و ریشه ای بزرگ با طول بیشتری تهیه می شوند سپس ریشه های کوچک و ظریف را باید درون جعبه کاشت و در زیر بستری از ماسه یا خاک اره به صورت افقی قرار داد و آنها را به گلخانه انتقال داد.

باید توجه داشت که اگر قلمه های ریشه به صورت عمودی در بستر کاشت قرار می گیرند آنها را به صورت سر و ته (وارونه) قرار داد به عبارتی انتهای نزدیک به طوقه به طرف بالا باشد.

برخی گیاهان که با قلمه ریشه قابل تکثیر هستند عبارتند از: کیوی فروت، عرعر، گل ابریشم، آرالیا، به ژاپنی، سیب، سپیدار، سماق، سیاه توت و تمشک

 ج) قلمه برگ:

در این نوع قلمه، پهنک برگ همراه با دمبرگ و یا پهنک برگ به تنهایی، برای تولید گیاه جدید استفاده می شود. ریشه های نابجا و شاخه های نابجا در پایین برگ تشکیل شده و سپس برگی که به عنوان قلمه برگ بوده است از بین می رود. قلمه برگ در گیاه زینتی سانسوریا فاقد دمبرگ است. و در گیاه زینتی بنفشه آفریقایی می تواند همراه با دمبرگ باشد.

در این حالت ابتدا برگ را به قطعات ۱۰-۶ سانتی متری تقسیم کرده وسپس با رعایت سروته آن،در بستر ماسه یا ترکیب پیت و پرلیت قرار داده میشود به طوری که حداقل نصف طول آن درون بستر قرارگیرد و در آخر آن را در شرایط گلخانه گرم نگهداری می کنند. تقریباً پس از ۴۰ روز ابتدا ریشه نابجا در ته قلمه برگ تولید شده و سپس از آن، گیاهچه ها که حاصل از رشد جوانه نابجا است ایجاد می شود.

بعلاوه تکثیر گیاهانی که داری برگهای گوشتی و ضخیم هستند به وسیله قلمه برگ انجام می شود منتهی نحوه انجام و آماده سازی قلمه برگ متفاوت است. مثلاً در بنفشه آفریقائی و پیرومیا که قلمه برگ یا دمبرگ می باشد، دمبرگ در ماسه قرار داده می شود. در بگونیا رکس، ابتدا رگبرگهای موجود در پشت برگ را با چاقو زخمی کرده و سپس برگ را بر روی سطح ماسه قرار می دهند طوری که رگبرگها با سطح ماسه مرطوب تماس پیدا کنند. استفاده از گلخانه و رطوبت بالا برای نگهداری این نوع قلمه ها ضروری است. برگ در گیاه زینتی برگنیا (نوعی کالانکوئه) روی سطح ماسه قرار گرفته و از حاشیه آن، جنین های برگی شروع به رشد کرده که منشاء گیاهان جدید هستند.

د) قلمه جوانه برگ:

شامل پهنک برگ، دمبرگ، و قسمت کوتاهی از ساقه همراه با جوانه جانبی متصل به آن است. این نوع قلمه زمانی اهمیت دارد که در قلمه های برگ، ریشه تشکیل می شود اما شاخه تشکیل نمی شود. پس در چنین مواقعی بهتر است از قلمه جوانه برگ به جای قلمه برگ استفاده کرد زیرا جوانه جانبی که در پایین دمبرگ قرار دارد شاخه جدید را تولید می کند. تمشک سیاه و سیاه توت توسط قلمه جوانه برگ ازدیاد می شوند.

البته اگر مقدار مواد گیاهی برای تهیه قلمه کافی نباشد می توان از این روش بهره جست. زیرا از هر گره می توان به عنوان یک قلمه استفاده کرد. قلمه جوانه برگ را از شاخه های سالم، برگدار و در حال رشد تهیه می کنند. کاربرد پا گرما و رطوبت زیاد به منظور ازدیاد موفقیت آمیز در این طریقه توصیه می شود. محیط کاشت ماسه برای رسیدن به این مقصود مناسب است. به هنگام کاشت قلمه بایستی توجه داشت که قلمه بطور کامل در زیر ماسه قرار گیرد و باید مراقب بود که به جوانه قلمه برگ آسیبی نرسد.