کشاورزی شیمیایی

کشاورزی شیمیایی

بیان مساله

محیط اطراف انسان را مواد شیمیایی فرا گرفته که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از طریق هوا، خاک، آب و مواد غذایی که می تواند سلامت محیط و انسان را به خطر اندازد در تماس مداوم با آنها می باشد.

در سال 1942 تعداد مواد شیمیایی شناسایی شده حدود 000/600 در سال 1947 حدود 4 میلیون و در حال حاضر 11 میلیون می باشد، سالیانه 1000 تا 2000 ماده شیمیایی جدید نیز به این تعداد اضافه می شود و این در حالی است که هر ساله 000/100 ماده شیمیایی متفاوت تولید یا استفاده می شود. که فقط برای 000/10 نوع ماده شیمیایی اطلاعات سم شناسی تهیه و در دست است از کل مواد شناسایی شده شیمیایی فقط 1% آن مصرف عمومی دارد.

بعضی از آمارهای WHO ، گویای این واقعیت است که 4 میلیون نفر در سطح جهان در صنایع شیمیایی مشغول به کار هستند به طوری که یک میلیون انسان سالانه در اثر تماس غیر ایمن با مواد شیمیایی دچار مرگ شده و یا از کار افتاده می گردند و 1 تا 4 میلیون مسمومیت ناشی از آفت کش ها نیز اتفاق می افتد.

5 تا 10 درصد آفت کش ها در بهداشت عمومی مصرف دارند و 90 تا 95 درصد در کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد، برای مثال پاکستان، سالیانه در بخش کشاورزی حدود 000/20 تن (حدود 97% کل موارد مصرف در جهان) آفت کش استفاده می نماید و در مقابل فقط 85 تن مصارف بهداشتی دارند. مسلما این مقدار از آفت کش، سلامت محیط زیست و انسان را به مخاطره خواهد افکند و مهمتر از همه زمانی که این آفت کش های انباشته شده از نظر شیمیایی منسوخ و یا ناخواسته باشند یک منبع خطر پایدار در محیط را بوجود خواهد آورد استفاده از مواد شیمیایی جهت توسعه اقتصادی ـ اجتماعی از ضروریات است لذا مدیریت ایمن مواد شیمیایی یک انتخاب نیست بلکه ضرورت و اولویت است در مدیریت ایمنی مواد شیمیایی چگونگی واکنش در مقابله و تماس با انواع گوناگون مواد شیمیایی بسیار مهم است.

برنامه ایمنی شیمیایی چیست ؟

برنامه بین المللی ایمنی شیمیایی از سال 1980 با همکاری UNEP در برنامه بهداشت محیط ملل متحد ILO سازمان جهانی کار و WHO تدوین و به مورد اجرا در آمد.

پیشگیری و مدیریت اثرات مضر کوتاه مدت و بلند مدت مواد شیمیایی بروی انسان و محیط زیست از تولید، استفاده تا انهدام آن را ایمنی شیمیایی گویند. در سال 1992 کنفرانس UNCED با علم به این که مدیریت مواد شیمیایی لازمه توسعه پایدار است در دستور کار 21 فصل نوزدهم استراتژی فعالیت های خود در زمینه مدیریت صحیح مواد شیمیایی را باد یدگاه زیست محیطی مشخص و شش محور زیر را مد نظر قرار داد :

1 ) گسترش و سرعت بخشیدن به ارزیابی بین المللی خطرات احتمالی مواد شیمیایی و سموم

2 ) هماهنگی در طبقه بندی مواد شیمیایی و الصاق بر چسب بر ظروف حاوی مواد شیمیایی و سموم

3 ) تبادل اطلاعات در زمینه مواد شیمیایی و خطرات احتمالی این مواد

4 ) تدوین برنامه های کاهش خطرات احتمالی

5 ) افزایش ظرفیت ها و قابلیت های ملی برای مدیریت مواد شیمیایی

6 ) جلوگیری از حمل و نقل بین المللی و غیر قانونی تولیدات سمی وخطرناک.

دلیل اصلی توجه به مدیریت مواد شیمیایی بستگی به این حقیقت دارد که این مواد اثرات مضر خود را بروی محیط و انسان می گذارند خصوصا در توسعه زندگی مدرن، از طرفی استفاده پایدار از مواد شیمیایی به منظور تامین اهداف اجتماعی و اقتصادی جامعه جهانی امری اساسی است.

اهداف برنامه ایمنی شیمیایی

برنامه ایمنی شیمیایی دو هدف اصلی را دنبال ‌می کند.

1 ) فراهم نمودن پایه های علمی جهت استفاده ایمن از مواد شیمیایی ازطریق ارزیابی خطر برای محیط و انسان، این اطلاعات به آن معنااست که کشور ها برنامه های ایمنی شیمیایی خود را در این زمینه ارتقاء دهند.

2 ) ارتقاء قابلیت های ملی (همکاری های تخصصی) در جهت ارتقاء ارائه فوریت ها و حوادث شیمیایی و بررسی اثرات زیان آور تماس با موادشیمیایی.

مدیریت مواد شیمیایی

نیل به مدیریت صحیح مواد شیمیایی با هدف کاهش مخاطرات وپیشگیری از عوارض سوء در کلیه مراحل چرخه عمر ماده شیمیایی انجام می پذیرد که شامل مرحله تولید یا واردات، انجام فرآیند، نگهداری، حمل و نقل، توزیع، کاربرد و دفع آن است.

شکل 1 ـ چرخه عمر مواد شیمیایی Cradel to Grave

با توجه به این که مواد شیمیایی در همه عرصه های زندگی، حضوردارند لذا بخش های مختلف اعم از دولتی، صنعتی و کشاورزی و نیزموسسات تحقیقاتی، گروه ها و فرد فرد افراد جامعه باید از مدیریت صحیح ایمنی شیمیایی آگاه باشند.

1ـ1 اهداف

هدف از مدیریت صحیح مواد شیمیایی (ایمنی شیمیایی) حفظ سلامت انسان و پیشگیری از عوارض سوء (مواد شیمیایی) بر محیط زیست است که با اقدامات زیر انجام می پذیرد.

· ارتقاء آگاهی : بخش های مختلف جامعه در خصوص مخاطرات مواد شیمیایی

· پیشگیری : اتخاذ روش هائی برای جلوگیری و یا به حداقل رساندن آلودگی مواد شیمیایی، حوادث، مسمومیت ها.

· کنترل و مدیریت : مواد شیمیایی که برای سلامتی و محیط زیست، درمراحل مختلف استخراج، تولید، کاربرد، حمل و نقل، نگهداری (انبار) و رفع، مخاطره آمیز می باشند که شامل آمادگی در مواقع اضطراری وتوانایی مقابله با بروز حوادث نیز می باشد. برای ادامه بحث لازم است ارتباط و تفاوت Risk و Hazard بیان گردد.

Hazard (خطر) : عبارت است از خاصیت ذاتی یک ماده شیمیایی که در صورت مواجهه، موجب بروز عوارض سوء بر سلامت انسان و محیط زیست خواهد شد.

Risk (احتمال خطر) : عبارت است از احتمال رخداد اثر سوء ناشی از یک ماده شیمیایی بر انسان و محیط زیست، و درجه اهمیت و بزرگی پیامد آن اثر سوئی است که بدنبال خواهد داشت.

سیاست های مدیریت مواد شیمیایی (ایمنی شیمیایی) بدون در نظرگرفتن سیاست های کلان کشور نظیر توسعه اقتصادی، بازرگانی، اموراجتماعی، تولیدات کشاورزی و سلامت عامه نمی تواند مورد ارزیابی قرارگیرد.

تجربه نشان می دهد که مدیریت صحیح مواد شیمیایی می بایست بازتابی از یک نگرش احتیاطی و کاربردی نمودن آن از نظر اقتصادی به گونه ای باشد که در قالب برنامه ملی گنجانیده شود.

اهداف برنامه ایمنی و مدیریت مواد شیمیایی

1 ) کمک به بهبود و ارتقاء درک مخاطرات مواد شیمیایی و ایمنی تولید، کاربرد، حمل و نقل و روش های دفع به منظور حصول اطمینان ازعملکرد، اطلاعات لازم می بایست برای مسئولین و مقامات جامعه، صنعت و کارگران و افکار عمومی به روشی مناسب و با جزئیات وتفصیل متناسب تهیه و در دسترس باشد.

2 ) محدود و کنترل نمودن انتشار مواد و محصولات خطرناک در طی استخراج (خصوصا در معدن کاری) تولید، فرآیند، توزیع، حمل و نقل، بسته بندی، کاربرد، نگهداری و دفع

3 ) جایگزین نمودن مواد و فرآیند های ایمن به جای انواع مخاطره آمیزآن به منظور کاهش احتمال خطر. این امر می تواند شامل اقدامات غیرشیمیایی برای کنترل حشرات و ناقلین عوامل بیماری زا باشد. دراین رابطه می بایست اطمینان حاصل نمود که مواد جایگزین عوارض سوء بر سلامت انسان نداشته باشد.

4 ) کاهش و بهینه سازی محتوای مواد شیمیایی و پس مانده های خطرناک منتشره و تخلیه شده

5 ) کنترل و محدود نمودن، واردات، تولید، کاربرد و دفع مواد ومحصولات خطرناک

6 ) پیشگیری از حوادث شیمیایی و در صورت بروز آن کنترل عوارض سوء مرمت حل حادثه و باز پروری و توانبخشی افراد در معرض

7 ) ایجاد محدودیت و به حدود مجاز رساندن غلظت آلاینده های شیمیایی خطرناک و باقیمانده آن ها در مواد غذایی و آب آشامیدنی، موادمصرفی و محیط زیست

8 ) پاکسازی محل های آلوده از کاربرد غلط مواد شیمیایی

9 ) نوتوانی سلامت افرادی که در معرض مواد خطرناک قرار گرفته اند

10 ) کاهش تولید پس مانده های خطرناک و مواجهه انسان و محیط زیست بازباله ها از طریق اتخاذ روش های تصفیه صحیح.

از اولیه ترین و مهم ترین گام هایی که کشور ها می بایست درزمینه ایمنی شیمیایی بردارند ارزیابی مخاطرات و مشکلات محلی و اجرای سیاست ها و برنامه های مدیریت مواد شیمیایی به روش گام به گام درپرتو آن است. تهیه پروفایل کشوری ایمنی شیمیایی ارزیابی سیستماتیک از زیرساخت های موجود برای مدیریت ایمنی مواد شیمیایی و شناسایی مشکلات اصلی و نقاط بحرانی است که شروع خوبی برای تعیین اولویت ها می باشد.

علاوه بر آن، بدلیل رشد و توسعه اقتصاد های منطقه ای، همکاری بین کشور ها در موارد مرتبط با مدیریت مواد شیمیایی بیش از پیش اهمیت خواهد یافت. این همکاری ها نه تنها به کشور ها امکان فعالیت مشترک در جمع آوری اطلاعات، مدیریت و ارزیابی مخاطرات مواد شیمیایی را می دهد بلکه امکان ایجاد فرصت های واردات بازرگانی و توسعه اقتصادی را نیزفراهم می نماید.

2ـ1 اصول

بعضی از اصول پایه که زیر بنای مدیریت صحیح مواد شیمیایی رابوجود می آورند همگام با اهداف اصلی در پیشگیری از اثرات سوء بر سلامت و محیط زیست است. در میان این اصول که می بایست همواره در طراحی، به روز نمودن یا اجرای سیاست ها و برنامه های مدیریت مواد شیمیایی موردتوجه قرار گیرند عبارتند از :

1 ) مسئولیت ایمنی شیمیایی با کلیه بخش های جامعه است :

این مهم از طریق گسترش فرهنگ ایمنی باید ارتقاء یابد، بطوریکه همه سازمان ها و افراد درک صحیح از مخاطرات عملکرد فعالیت های خود وموادی که با آن سروکار دارند داشته باشند و مسئولیت عوارض سوءاحتمالی آن ها را بپذیرند و حفاظت از محیط زیست و سلامت آحاد جامعه را یک رسالت اجتماعی بدانند تا یک الزام حقوقی.

2 ) مواد شیمیایی باید در راستای ارتقاء توسعه پایدار بکار رود :

کاربرد فن آوری های جدید با سمیت کمتر باید توسعه پیدا نموده واز مواد شیمیایی که پایداری آن ها در محیط بیشتر است کمتر استفاده گرددزیرا تولید و استفاده از مواد شیمیایی بدون توجه به اثرات آن بروی سلامت و محیط زیست، مغایر با اهداف توسعه پایدار اجتماعی، صنعتی وکشاورزی است.

3 ) تعیین اولویت ها :

محدودیت منابع در بسیاری از کشور ها موجبات عدم اجرا و ارتقاءبرنامه های ایمنی شیمیایی را فراهم می نماید، لذا درک ماهیت و وسعت مخاطرات موجود در هر کشور و تمرکز فعالیت ها در زمینه آن گروه ازفرآیند های شیمیایی، مواد و محصولات و کاربرد های آن که بیشترین مخاطرات را به همراه دارند از اهمیت ویژه ای برخوردارند. فرآیندتعیین اولویت ها باید به صورت مستمر انجام پذیرد زیرا این امر می تواند با تغییرات سریعی که به سبب مشکلات فنی و مخاطرات جدید واطلاعات تازه بدست آمده ایجاد می گردد همراه شود.

4 ) توجه به روش ها و منابع آلوده کننده مواد شیمیایی مهم و چرخه کامل عمر مواد شیمیایی :

توجه به ایمنی شیمیایی در کلیه مراحل چرخه عمر (Cradel to Grave) مواد شیمیایی باید مورد توجه قرار گرفته و بطور جامع مورد بررسی قرار گیرند برای مثال : قبل از دفن پس مانده های خطرناک و دفن آن هادر زمین باید به این موضوع توجه نمود که آیا با این عمل بطورناخواسته سبب آلودگی آب های زیر زمینی و یا مشکلات دیگر زیست محیطی نخواهیم شد.

5 ) استفاده و تجارت مواد شیمیایی و فن آوری های مربوط به آن نبایدموجب به مخاطره افتادن سلامت افراد و محیط زیست شود.

6 ) تاکید بر پیشگیری :

توجه به پیشگیری در منابع آلودگی و یا به حداقل رساندن آن درمنبع، بسیار مهم تر از پرداختن به مشکلات موجود و روش های درمانی پس از ایجاد آلودگی است لذا هر جا که لازم است باید به مسئله تصفیه وپاکسازی پرداخته شود.

در انتخاب یک برنامه ملی برای مدیریت صحیح زیست محیطی موادشیمیایی خطرناک پیشگیری از بروز آلودگی توسط یک ماده شیمیایی به جبران خسارات ناشی از همان ماده شیمیایی، برتری دارد. لذا به منظورپیشگیری از آلودگی و حفاظت از سلامت انسان و جلوگیری از تخریب محیط زیست استراتژی های زیر باید مورد توجه قرار گیرد.

· استفاده بهتر و موثرتر از انرژی

· استفاده از سوخت هایی که حاوی مقادیر کمتری از ترکیبات سولفورباشند.

· کاهش استفاده از بسته بندی های غیر ضروری که با انجام آن هزینه های دفع و دفن نیز کاهش می یابد.

· توسعه یک فن آوری به منظور کاهش زباله های جامد، مایع و گازی شکل

· کاهش استفاده از آفت کش ها

· گسترش وسایل نقلیه عمومی به منظور کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی

· وضع قوانین و مقررات به منظور ایجاد یک انگیزه قوی برای رسیدن به موارد فوق و هم چنین برای جلوگیری از واردات مواد شیمیایی خطرناک.

7 ) استفاده از جدیدترین و مناسب ترین اطلاعات و ارزیابی های موجودعلمی.

به منظور توسعه و اجرای برنامه ها و سیاست های ایمنی شیمیایی، کشور ها باید سعی خود را در جهت استفاده از بهترین اطلاعات موجود به کار بندند، کلیه تولید کنندگان، فرموله کنندگان، وارد کنندگان وتجار مواد شیمیایی، جهت ارزیابی و تصمیم گیری های مناسب مسئولان، الزاما باید اطلاعات لازم در خصوص مواد شیمیایی مربوطه را فراهم و دراختیار گذارند.

8 ) تامین تکنولوژی پیشرفته مناسب

سیاست های ایمنی و مدیریت مواد شیمیایی و انتخاب فن آوری های مناسب، استفاده و تعمیر و نگهداری آن ها باید از طریق همکاری های فنی انجام پذیرد.

9 ) اطلاعات مربوط به ایمنی شیمیایی، کاربرد مواد شیمیایی و خطرات آن ها باید به سهولت در دسترس عموم، کارگران، صنایع، دولت ومسئولین قرار گیرد :

ایمنی شیمیایی متکی بر وسعت آگاهی ها و اطلاعات بدست آمده درزمینه مخاطرات شیمیایی است لذا استفاده و فهم اطلاعات باید ساده بوده و همچنین می باید از جنبه های گوناگون علل و اثرات آن بر سلامتی ومحیط زیست مورد بررسی قرار گیرد آحاد جامعه و کسانی که به گونه ای بامواد شیمیایی سروکار دارند حق دارند که از مخاطرات آن در چهارچوب قوانین و مقررات با حفظ اسرار صنعت مربوطه آگاهی داشته باشند.

10 ) برنامه ریزی در زمینه حوادث شیمیایی در مواقع اضطرار

ایجاد آمادگی و مقابله با شرایط اضطراری نیازمند اطلاعاتی است که براحتی در دسترس باشد تا بتوان مخاطرات را ارزیابی نمود همچنین افراد آموزش دیده و تجهیزات نیز در کاهش اثرات سوء حوادث و تعدادقربانیان موثر است. لذا طرح های ملی ایجاد آمادگی در برابر اینگونه بلایا قبلا طراحی و مورد آزمایش قرار گیرند.

11 ) برنامه کنترل مواد شیمیایی و سموم :

این برنامه باید حاوی اطلاعات مورد نیاز جهت مقابله و یا بهبودشرایط را دارا باشد و همچنین دسترسی به اطلاعات از طریق (مرکز اطلاع رسانی) فراهم گردد. که شامل تسهیلات کلینیکی و آنالیز مواد نیز باشدیکی از اقدامات مهمی که برنامه های بین المللی ایمنی مواد شیمیایی (IPCS) و مجمع بین‌الدولی بهداشت وایمنی شیمیایی (IFCS) و برنامه های بین سازمانی مدیریت صحیح مواد شیمیایی IOMC ارائه یک سند بین المللی الزام آور قانونی برای حذف 12 ماده شیمیایی و سموم آلی پایدار است.

در سال 1992 کشور هایی که در ریودوژانیرو گرد هم آمده بودند به مشکل زیست محیطی در زمینه مواد شیمیایی صنعتی شناخته شده با عنوان مواد آلی پایدار اشاره داشته اند.

مواد آلوده کننده آلی پایدار POPs) Persistent Organic Pollutant) چیست ؟

آن دسته از مواد آلی پایداری است که بسیار سمی، پایدار درمحیط، تجمع پذیر در بافت های چربی موجود زنده، و هم چنین خاصیت انتشار پذیری از مناطق گرم به طرف مناطق سرد را دارا است ضمنا این مواد در چربی ماهی ها، شیر مادر نیز تجمع پذیر بوده و به نسل های دیگر انتقال پذیر است. اولین جلسه کمیته مذاکرات بین الدولی INC درمورد (POPs) در 1998 در مونترال کانادا با حضور 92 کشور از جمله ایران صورت پذیر است، هدف این جلسه توافق بین المللی برای ممنوعیت 12 ماده آلی پایدار تا سال 2000 بوده است که مقرر گردید اقدامات زیرتوسط کشورهای عضو انجام پذیرد.

1 ) کاهش و حذف 12 ماده آلی پایدار DDT ، الدرین، دیلدرین، اندرین، کلراین، هپتاکلر، هگزاکلروبنزن ، میرکس، توکسافن، پلی کلرینیتد بی فنیل ها (PCBs) دی اکسین ها و فوران ها.

2 ) فراهم نمودن معیارها و فرآیندهایی که برای تعیین سایر آلوده کننده آلی پایدار علاوه بر 12 آلوده کننده مشخص در نظر گرفته شده و قرار گرفتن آن در لیست اقدامات بعدی.

3 ) توجه به فاکتورهای اقتصادی ـ اجتماعی که می تواند ناشی ازاقدامات جهانی در زمینه حذف POPs بوجود آید.

4 ) توجه به چگونگی اقدامات جهت محدود کردن یا حذف POPs و کاهش اثرات آن بروی تولیدات غذایی، کنترل ناقلین یا به عبارت دیگرتاثیر سوء بر سلامت انسان ها

5 ) توجه به تامین نیروی انسانی مناسب کار، اعتبارات، تاثیرات اقتصادی ـ اجتماعی ناشی از کاهش یا حذف مواد آلوده کننده پایدار

پیشنهادات

1 ) وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مسئول مدیریت ایمنی موادشیمیایی، درمان مسمومیت ها و پیشگیری از آلودگی محیطی بوده وهمکاری های لازم را با سایر اعضا مانند وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنایع و معادن، سازمان حفاظت محیط زیست و 000 که در توسعه پایدار نقش دارند را بوجود آورد.

2 ) تدوین پروفایل ملی و استانی ایمنی شیمیایی بعنوان اولویت فعالیت ها انجام پذیرد.

3 ) فهرست برداری از مواد خطرناک باید برنامه ریزی شده و توسط اعضاء، تکمیل و اجرا گردد.

4 ) تقویت و توسعه مرکز اطلاع رسانی مواد شیمیایی و سموم و کنترل مسمومیت ها جزء اولویت ها قرار گیرند.

5 ) توسعه و تقویت برنامه های فوریت، آمادگی و واکنش سریع در مقابل حوادث شیمیایی

6 ) تنظیم و تدوین قوانین و دستورالعمل های لازم در زمینه مدیریت ایمنی مواد شیمیایی صورت گرفته و به مورد اجرا گذارده شود.

7 ) تدوین مدیریت ایمن مواد زائد بیمارستان ها و مراکز درمانی توسط وزارت بهداشت

8 ) برقراری کمیته های همکاری بین وزارتی جهت همکاری چند جانبه وچند بخشی در راستای توسعه پایدار.

منابع

1) Key Elements for a National Programme for Chemical Management and Safety

از سری نشریات برنامه های بین سازمانی مدیریت صحیح مواد شیمیایی IOMC

2) Persistent Organic Pollutants and Human Health

پروفسور بهداشت محیط و حرفه ای مرکز Great lakes دانشگاه ایلی نویز

3) Peter Orris, MPH, FACP, FACOM ـو Lin Kaatz Chary, MPH مرکز تحقیقات دانشگاه ایلی نویز و Karen Perry, MPA

4 ـ گزارشات WHO در زمینه ایمنی شیمیایی.