دستورالعمل تولید نهال مرکبات

مقدمه


مرکبات با نام علمی Citrus.spp از درختان همیشه سبز بوده و در مناطقی که دارای شرایط آب و هوایی نیمه گرمسیری یا گرمسیری باشند یعنی نواحی که خطر بروز یخ زدگی طولانی مدت کم است تا 40 درجه عرض جغرافیایی شمالی و جنوبی گسترش یافته اند.مرکبات دارای 23 جنس مختلف است که 3 جنس سیتروس، پونسیروس و فورچونلا قابل توجه بوده و جنبه اقتصادی زیادی دارند ، به صورت درخت و درختچه بوده و به غیر از پونسیروس که دوره زمستان را به صورت خزان سپری می نماید دو جنس دیگر یعنی سیتروس و فورچونلا همیشه سبز میباشند. تعداد کروموزوم در آنها 18= n2 است .
رشد اکثر گونه های مرکبات در درجه حرارت پائین تر از 8/12 درجه سانتی گراد متوقف و یا خیلی کند میشود. مناسبترین درجه حرارت برای رشد مرکبات بین 3/ 28 تا 7/32 درجه سانتیگراد می باشد.
دمای بالای 45 درجه سانتیگراد به میوه و برگهای ارقام حساس به گرما مانند پرتقال واشنگتن ناول و نارنگی ساتسوما نسبت به دیگر ارقام آسیب شدیدی وارد می کند .
در مورد اثرات سرما گونه های مختلف ،عکس العمل متفاوت نشان میدهند . مثلا لیمو ترش و لمون نسبت به سرما حساس بوده و مناطق گرمسیری را ترجیح می دهند این گونه ها در تمام طول سال رشد نموده و بار میدهند و در تمام طول سال مراحل مختلف رشد گل و میوه را میتوان روی یک درخت مشاهده کرد . بعضی از گونه ها مثل نارنج سه برگ و کامکوات نسبت به سرما مقاوم بوده و مناطق نسبتا سرد را خوب تحمل می کنند. گریپ فروت و پرتقال گونه هایی هستند که ازاین نظر بین این دو دسته قرار می گیرند.
بهترین خاک برای پرورش مرکبات خاکهای شنی لومی (Sandy loam) می باشد. نسبت به شوری حساس بوده و هرچه EC خاک از 2 میلی موس بر سانتی متر مربع بالاتر رود میزان عملکرد پائین می آید. بعضی از پایه ها مانند نارنگی کلئوپاترا و لیمو آب شیراز نسبت به شوری مقاوند و در چنین شرایطی، میتوان از این پایه ها استفاده نمود. بهترین PH برای رشد مرکبات بین 7-5/5 می باشد. مرکبات جهت رشد ونمو در مناطق مرطوب 750 و مناطق خشک 1500 میلیمتر ( 15 هزار مترمکعب در هکتار) آب در سال نیاز دارند. بذر مرکبات دارای پدیده چند جنینی می‌باشد که برای تکثیرپایه بذری، جنین جنسی را حذف وجنین های رویشی پرورش می یابند .
تولید مرکبات در جهان امروز از اهمیت بسزائی برخوردار است و یکی از منابع بسیار مهم تولید ثروت ، مبادلات تجاری و اشتغال بکار ساکنین حدود125 کشور مرکبات خیز جهان شده است . پرتقال دو سوم سطح زیرکشت مرکبات در جهان را به خود اختصاص داده است. چین بیشترین سطح زیرکشت و برزیل بزرگترین تولیدکننده در سطح جهان است. درایران به ترتیب پرتقال ، نارنگی ، لیموترش، لیموشیرین و گریپ فروت بیشترین سطح زیرکشت و تولید را خود اختصاص داده است.

ارقام مهم :

پرتقال

تامسون ناول، واشنگتن ناول، هاملین، مارس،خونی، سالوستیانا، یافا

نارنگی

انشو، کلمانتین، یونسی،کینو، کارا، اورلاندوتانجلو، مینولاتانجلو، سیاهو

لیموها

لیمو اب شیراز، لیموشیرین ،‌لمون لیسبون ، لمون میر ،‌ لمون اورکا

گریپ فروت

روب استار ،‌ ردبلاش ، مارش سیدلس ، روبی رد

پایه های موجود :
نارنج ،‌ پونسیروس ،‌ترویر سیترنج ، سیتروملو،‌ فلائینگ دراگون ، کلئوپاترا، بکرایی، راف لمون ، ولکا مریانا ، مکزیکین لایم 

ازدیاد مرکبات :

- روش معمول تکثیر در مرکبات کشت بذر پایه و انجام پیوند جوانه بر روی پایه می باشد .
الف - تامین و استحصال بذر :
- میوه های رسیده و عاری از بیماری ، که روی شاخه های سالم و قوی قسمت خارجی تاج قرار دارند انتخاب می شوند.
- جهت استخراج بذر ، با چاقوی تیز میوه را از قسمت استوایی به عمق تقریبی یک سانتی متر برش داده و دو نیمه بریده شده را با چرخاندن در جهت عکس یکدیگر از هم جدا می کنیم ، سپس هر یک از دو نیمه میوه را درون ظرفی فشار می دهیم تا بذرها همراه آب میوه از گوشت آن جدا شوند.
- لازم است بذرها پس از خروج به مدت 24 ساعت درون آب سرد نگهداری شوند ، پس از این مدت با استفاده از صافی ، جریان آب و مالش بذر بین دو دست ، لعاب اطراف بذر را جداکرده و رطوبت اضافی این بذرها را با استفاده از آبکش می گیریم .
- جهت ضدعفونی و حذف عوامل قارچی باید بذور را با یکی از ترکیبات زیر تیمار نمود : قارچ کشهای بنومیل و کاپتان ( 2 در هزار) ، بنومیل و اکسی کلرور مس ( 2 در هزار) ، تیرام ( 2 در هزار ) همچنین می توان بذور تمیز شده را به مدت 10 دقیقه در آبی با دمای 52 درجه سانتی گراد قرار داد.
- برای خشک کردن بذور ، آنها را بر روی صفحه مشبکی که با گونی کنفی ویا پارچه نخی مفروش شده است ، درمحیطی نسبتاً گرم و دور از تابش مستقیم نور خورشید که دارای تهویه مناسب باشد پهن کرده ، پس از 7-5 روز بذور خشک شده و به رطوبت مناسب می رسند.
- برای نگهداری بذور تا زمان مناسب کاشت ، یا آنها را درون ماسه مرطوب قرارداده و یا در داخل کیسه نایلونی در بسته و درون یخچال در دمای 3 تا 4 درجه قرار می دهیم.

ب کشت بذر :
- بستر مناسب برای کشت بذر ، بسترماسه ای می باشد که این عملیات در شمال ایران اواسط اسفند و در استانهای جنوبی در بهمن ماه صورت می گیرد .
- بذور، به فاصله 3-2 سانتی متر از یکدیگر در خطوط کشتی که فاصله آنها 15-10 سانتی متر باشد کشت می شوند. پس از کشت ، بذرها با لایه ای از ماسه به ضخامت یک سانتی متر پوشانده می شوند.
- جوانه زنی بذور کشت شده برحسب درجه حرارت محیط ( 30- 25 درجه سانتی گراد ) پس از 45-30 روز از زمان کشت آغاز می شود. بذرهایی که از میوه تازه بدست می آیند قدرت جوانه زنی بیشتر داشته و بذور خشک به سرعت قدرت سبز شدن خود را از دست می دهند.
- انتقال نهالهای بذری به خزانه پیوند ( بسترهای زمینی و یا گلدانی ) درمرحله 4-3 برگی صورت می گیرد.

در بسترهای زمینی نهالها در ردیف های شمالی جنوبی با فاصله 40-30 سانتی متر از هم کشت می شوند. در صورتیکه خزانه دوم از نوع گلدانی باشد بهتر است که کشت نهال در گلدان نایلونی به ابعاد 30-20 سانتی متر انجام گیرد.

ج- انجام عملیات پیوند :
- زمان پیوند جوانه ارتباط تنگاتنگی با فعال بودن گیاه دارد وبه طور کلی تابع شرایط محیطی و درجه حرارت بوده و ممکن است در مناطق گرمتر گیاه زودتر رشد کرده ودیرتر به خواب رود ودر مناطق سردتر برعکس. بنابراین دامنه زمانی پیوند در مناطق مختلف کشور از اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا اواخر مهر ادامه دارد.
- معمولا در دو فصل از سال پیوند جوانه انجام میگیرد،پیوند جوانه در حال رشد (بهاره) که در شروع فصل رشد گیاه بوده و از اوایل اردیبهشت تا اواسط خرداد ادامه دارد. و پیوند جوانه خواب (پاییزه) که در اواخر تابستان شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد.
- پیوند پاییزه نسبت به پیوند بهاره از مزایایی چون: رشد رویشی بهتر و قوی تر،مقاومتر بودن نسبت به آفات و بیماریها برخوردار بوده و در محل پیوند نیز کالوس بهتری تشکیل میشود.
- برای انتخاب پیوندک رعایت شرایط زیر ضروری است :
ü پیوندک از درختان مادری سالم و عاری از آفات و بیماریها تهیه گردد.
ü پیوندک باید از شاخه های بار دهنده ،نیمه خشبی 6 ماهه تا یکساله و از قسمت وسط شاخه انتخاب گردد.
ü بعد از انتخاب و قطع شاخه سریعا تمام برگها تا انتهای دمبرگ حذف شوند.
ü در حد امکان سعی شود که در صبح زود روز انجام عملیات پیوند شاخه های حامل پیوندک انتخاب گردد در غیر این صورت شاخه ها در کیسه یا روز نامه مرطوب تا زمان پیوند نگهداری شوند.
- برای جدا سازی پیوندک ابتدا شاخه را به گونه ای در دست گرفته که رشد قدیمی تر شاخه به طرف ما باشد و محل جدا شدن جوانه را روی شاخه مشخص میکنیم . با استفاده از چاقوی پیوند ،برشی عرضی به فاصله حدود یک سانتی متر در محل زیرجوانه ایجاد میشود و سپس چاقوی پیوند را در فاصله دو سانتی متری از بالای جوانه پوست وارد کرده و به صورت اریب تا محل شکاف زیر جوانه به طور یکنواخت برش میدهیم.در این حالت جوانه به همراه پوست و کمی چوب زیر جوانه جدا میگردد. اگر چوب زیرجوانه زیاد باشد و مانع تماس لایه زاینده پیوندک با لایه زاینده پایه گردد ، چوب اضافه را با دقت از پیوندک جدا میکنیم .
- در شرایط خاص که پیوند جوانه در ارتفاع بالا زده می شود محل انجام پیوند در حدود 30- 20 سانتی متری سطح زمین(طوقه) انتخاب گردد. بدین منظور همه برگ ها ،تیغ ها و شاخه های فرعی که در این ناحیه قرار دارند حذف شده و سپس در طرف شرقی و جنوبی ساقه ،با استفاده از چاقوی پیوند دو شکاف یکی افقی و دیگری عمود بر شکاف افقی ایجاد کرده به گونه ای که خط برش افقی را به دو قسمت مساوی تقسیم کندو بعد از خاتمه عمل ، محل برش به شکلتی معکوس () درآید .
- پس از خاتمه برش بوسیله نوک چاقوی پیوند ، دو قسمت شکاف را باز نموده و پیوندک را از سمت پایین به بالا به آرامی درداخل شکاف قرار میدهیم .
- برای بستن محل پیوند از نوارهای نایلونی یا پلاستیکی با عرض 2 و طول 15 سانتیمتر ( نایلونی که از مواد نو تهیه شده باشد و به راحتی کشیده شود) استفاده می شود و از طرف پایین به بالا ، محل پیوند را محکم با نایلون میبندیم. به گونه ای که تمام محل پیوند را به جز جوانه و دمبرگ را بپوشاند.
- در صورت موفق بودن پیوند بعد از 14-12 روز دمبرگ در محل اتصال جوانه (پیوندک) زرد و سیاه شده و به آسانی می افتد . ممکن است یک تا دو درصد جوانه ها (پیوندک) نگیرد در این صورت جوانه ها قهوه ای و سیاه میشوند.

- تحریک جوانه پیوندی و و فرم دهی تاج :
- پس از انجام پیوند نسبت به تحریک رشد جوانه پیوندی اقدام میشود در این رابطه بر اساس زمان پیوند و قطر پایه با روشهای زیر جوانه پیوندی تحریک به رشد میشود.
ü برای پایه های کم قطر و دارای قابلیت انعطاف پیشنهاد می شود که نوک پایه از محل بالای پیوند روی پیوندک خم شده و به خود پایه بسته شود و بعد از رشد کافی جوانه پیوندی ، نسبت به قطع پایه از محل بالای پیوند اقدام گردد.
ü اگر پایه کمی قطور تر باشد با ایجاد برشهایی متعدد و کم عمق روی پوست در محل بالای پیوند رشد جوانه را میتوان تحریک کرد.
ü در پایه های قطور، پایه از بالای محل پیوند سر برداری میشود که بدین منظور بر اساس زمان پیوند در پیوند بهاره از ارتفاع 20 - 15 سانتیمتری بالای محل پیوند(بلافاصله بعد از موفقیت پیوند) و در پیوند پاییزه ،با توجه به اینکه پیوندک تا اوایل بهار در حال خواب باقی می ماند، در اوایل بهار سال بعد و از ارتفاع 5 سانتیمتری محل پیوند ،با شیب ملایم و پشت به جوانه سر برداری میشود.
- پس از تحریک جوانه ، پیوندک در عرض یک هفته رشد خواهد کرد و همزمان جوانه های غیر فعال و دیگر جوانه های پایه رشد میکنند . برای اینکه تمام انرژی پایه به سمت جوانه پیوندی هدایت شود تمام آنها در محل پایین و بالای پیوند حذف میشوند . در محل های برش خورده ،استفاده از چسب زخم ضروری است.
- در مرکبات معمولا انشعابات اولیه از ارتفاع 80-70 سانتی متری تشکیل میگردد ، بدین منظور در این ارتفاع با قطع جوانه انتهایی جوانه های جانبی تحریک به رشد شده و موجبات تشکیل تاج فراهم میگردد. حذف جوانه های دیگری که از محل پیوند رشد میکنند نیز ضروری است.

شاخصه های استاندارد نهال گواهی شده مرکبات در زمان فروش ( اندازه ها به سانتیمتر )

- ارتفاع نهال پس از سربرداری : 100 – 80
- ارتفاع محل پیوند تا سطح خاک : 30 – 20
- میانگین قطر نهال : 2
- ویژگی های خاص تنه نهال ( نهال یک تنه ) : صاف و سالم
- تعداد شاخه فرعی : 5 – 4
- طول شاخه فرعی : 20 – 15
- فاصله اولین شاخه تا سطح خاک : 50
- عمر نهال : 2 سال